Pertevniyal Valide Sultan Camii, İstanbul'un Fatih ilçesinde, Aksaray Meydanı'nda, Gureba Hüseyin Ağa Mahallesi'nde yer alan 19. yüzyıla ait bir Osmanlı camisidir. Yapı, Sultan II. Mahmud'un eşi ve Sultan Abdülaziz'in annesi Pertevniyal Valide Sultan tarafından 1869-1871 yılları arasında inşa ettirilmiştir.

^{Caminin İçi (Fotoğraf: Melahat Pamuk)}

Tarihçe

Caminin bulunduğu yerde daha önce, Hacı Mustafa Efendi tarafından 1768'de inşa edilen ve “Hacı Mustafa Efendi Camii” ya da “Kâtip Camii” olarak bilinen yapı bulunuyordu. Bu cami harap hâle gelmiş ve yıkılarak yerine Pertevniyal Valide Sultan Külliyesi yapılmıştır.

Külliyenin inşası 28 Cemâziyelâhir 1285'te (16 Ekim 1868) başlamış, 16 Şevval 1287'de (9 Ocak 1871) tamamlanmıştır. İnşaat süresi toplam 121 hafta sürmüş, masraflar Valide Sultan'ın vakıf gelirlerinden karşılanmıştır. Topkapı Sarayı Arşivi'nde yer alan inşaat defterleri (1867-1871) bu süre boyunca ayrıntılı bilgiler sunar.

Külliye, cami ile birlikte mektep, türbe, türbedar odası, kütüphane, muvakkithane, karakol, altı çeşme ve yedi dükkandan oluşmaktadır.

Mimar ve Uygulama

İnşaatın bina emini Hüseyin Bey, yardımcısı Hüsrev Bey, kâtibi Sâmi Efendi, vakıf idarecisi Bogos Bey (daha sonra Mihran Bey) idi. Kalfalık ve mimarlık görevini üstlenen Serkis Balyan, projede sahipleri Agop ve Bedros Balyan'ın yanı sıra sıra motif çizen Oseb Bey ve diğer sanatkârlarla çalışmıştır. Bazı kaynaklarda mimar olarak adı geçen İtalyan Montani Efendi'nin ise projede yer aldığı arşiv belgeleriyle anlaşılmaktadır.

^{Caminin Kubbe ve Duvar Süslemeleri (Fotoğraf: Melahat Pamuk)}

Mimari Özellikler

Genel Plan

Cami, yaklaşık 1.212 m²'lik bir harim alanına sahiptir. Harim, 10 metrelik pandantifli kubbe ile örtülüdür; kubbe, 16 cephelidir. Caminin dört köşesinde Hint mimarisini andıran kuleler yer alır. Kuzey tarafında hünkâr kasrı ve buna bağlı mahfil bulunmaktadır.

Cephe ve Süsleme

Yapının üslubu, eklektik bir anlayışla Gotik, Hint, Osmanlı ve Avrupa mimari unsurlarının birleşiminden oluşur. Cephelerde üçgen alınlıklar, palmet ve rumi motifleri, neo gotik kemerler ve ince işlenmiş taş süslemeler dikkat çeker.

Avluya üç giriş kapısıyla ulaşılır. Bunlar doğu, batı ve kuzey kapılarıdır. Batı kapısı Abdülaziz'in tuğrasını taşır ve bitkisel kabartmalarla zenginleştirilmiştir. Cephe pencereleri yüksek sivri kemerlerle oluşmuş, gotik etkili taş şebekelerle doludur.

^{Avlu Kapısı (Fotoğraf: Melahat Pamuk)}

İç Mekân

Harim, yoğun kalem işleri ve yazı kuşaklarıyla bezenmiştir. Duvarlar boyunca çift sıra mukarnaslı mermer şerit ve üzerinde Mülk Suresi'nin celi sülüsle yazılmış kitabe kuşağı uzanır. Kubbe merkezi yazı madalyonu, pandantiflerde yıldız motifleri görülür. Mihrap klasik formda olup mukarnaslı ve sade bezemelidir. Minber mermerden yapılmıştır, klasik parçaların yanı sıra kubbe biçimli külahı ile dikkat çeker. Kürsü sekizgen planlıdır.

^{Caminin İç Mekân Süslemeleri (Fotoğraf: Melahat Pamuk)}

Minareler

Caminin iki minaresi kuzey cephesinde, hünkâr kasrının köşelerinde yer alır. Tek şerefeli, yivli gövdeli ve taş külahlı minarelerin biri 1988'de vakıflar tarafından restore edilmiştir.