Sakız Ağacı (Pistacia lentiscus L.), Anacardiaceae (Sumakgiller) familyasına ait, çalı veya küçük ağaç formunda, her dem yeşil, dioik (iki evcikli) bir türdür. Özellikle Akdeniz iklimine özgü kıyı bölgelerde yayılış gösterir ve ekonomik değeri yüksek reçinesi olan damla sakızı ile tanınır.

^{Sakız Ağacı Tanıtım Videosu (T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı YouTube Kanalı)}

Morfolojik ve Biyolojik Özellikler

Sakız ağacı 2–6 metre boyunda, sık dallı, bileşik yapraklı bir türdür. Erkek ve dişi bireyler ayrı ağaçlardır. Mart ve nisan aylarında çiçeklenir. Drupa tipi meyvesi olgunlaştıkça siyah renge dönüşür. Epigeik tip çimlenme gösteren tohumlarının çimlenme oranı düşüktür ve genetik varyasyon gösterdiğinden üretimde tohumla çoğaltma tercih edilmez. Çelikle çoğaltma ve aşılama gibi vejetatif yöntemler, üretim kalitesini artırmak amacıyla kullanılmaktadır.

Doğal Yayılış ve Ekolojik Adaptasyon

Sakız ağacının doğal yayılışı Akdeniz Havzası’dır. Türkiye'de İzmir (Çeşme, Karaburun), Muğla, Antalya, Mersin ve Hatay gibi kıyı illerinde yetişmektedir. En verimli varyete, Yunanistan’a bağlı Sakız (Chios) Adası’nda bulunur. Bu varyetenin yüksek kaliteli reçine üretmesinde adayı çevreleyen su altı volkanlarının etkili olduğu düşünülmektedir.

^{Gövdeye Açılan Kesiklerden Akan ve Havayla Temasla Katılaşan Sakız Reçinesi (AA)}

Damla Sakızının Üretimi ve Kimyası

Yaz aylarında gövde ve dallara açılan yatay kesiklerden çıkan reçine, havayla temas ettiğinde kuruyarak katılaşır. Bu maddeye damla sakızı denir. Reçine, triterpenler (özellikle masticin), monoterpenler, uçucu yağlar, reçine asitleri, fenolik bileşikler ve fitosteroller gibi birçok biyoaktif bileşen içerir. Kaliteli damla sakızı berrak, camsı görünümde olup, okside olmuş sarı renkliler tercih edilmez.

Tarihçe ve Kültürel Önemi

Arkeolojik bulgular, Sakız Adası'nda 6000 yıl öncesine ait sakız ağacı yaprak fosillerini ortaya koymuştur. Eski Yunan, Roma ve Osmanlı dönemlerinde sakız reçinesi; sağlık, mutfak ve kozmetik alanlarında kullanılmıştır. Osmanlı'da Sakız Adası’ndan elde edilen en kaliteli ürün saraya gönderilir, kalanı ise ticarete konu olurdu. 1997 yılında Sakız Adası damla sakızı, Avrupa Birliği tarafından “Chios Mastic Gum” adıyla coğrafi işaret tesciline alınmıştır.

Kullanım Alanları

Gıda Sektörü

Türk mutfağında damla sakızı; sütlü tatlılar (sütlaç, muhallebi), unlu mamuller (ekmek, kek, bisküvi), şekerleme ürünleri (lokum, helva), içecekler (Türk kahvesi, salep, soda) gibi birçok üründe aroma ve koruyucu amaçla kullanılmaktadır. Ayrıca, damla sakızı yağının içeceklerde tat verici olarak kullanımı da yaygındır.

Tıp ve Sağlık

Antik dönem hekimlerinden Hipokrat ve İbn Sînâ’dan itibaren sakız reçinesi mide, karaciğer, diş ve solunum yolu rahatsızlıklarının tedavisinde değerlendirilmiştir. Modern çalışmalarda ise antienflamatuar, antimikrobiyal ve antioksidan etkileri belirlenmiştir. Helicobacter pylori gibi patojen bakterilere karşı etkilidir. Avrupa Tıp Ajansı tarafından geleneksel bitkisel tıbbi ürün olarak sınıflandırılmıştır.

Kozmetik ve Diğer Alanlar

Damla sakızı, sabun, parfüm, diş macunu, krem gibi kozmetik ürünlerde kullanılmaktadır. Ayrıca sakız ağacının odunu, özellikle çöp şiş yapımında geleneksel olarak değerlendirilmektedir.

Türkiye'de Üretim ve Koruma Çalışmaları

TEMA Vakfı, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü ve Orman Genel Müdürlüğü iş birliğiyle “Bozuk Sakız Ağacı Rehabilitasyonu Projesi” ve “Sakız Ağacı Klon Parkı” gibi çalışmalar yürütülmüştür. 2012–2015 arasında yürütülen bu projelerde toplam 124 klon ve 935 birey koruma altına alınmıştır. Ayrıca 2014–2019 yıllarında “Sakız Eylem Planı” ile doğal popülasyonların korunması ve üretimin artırılması hedeflenmiştir. Sakız üretimi, hem kırsal kalkınma hem de biyolojik çeşitliliğin korunması açısından stratejik önemdedir.