Artvin’in Şavşat ilçesinde yer alan geleneksel kırsal evler, bölgenin zorlu iklim koşulları, sosyal yapısı ve kültürel değerleri doğrultusunda şekillenmiş özgün mimari örneklerdir. Bu evler, genellikle ahşap yığma tekniğiyle inşa edilir ve birden fazla neslin aynı yaşam alanını paylaştığı ataerkil aile yapısına hizmet eder.

Mimari Plan ve Mekânsal Düzenleme

Şavşat evleri genellikle 3-4 odalıdır. Ev planında ortak bir özellik olarak orta(k) mekân algısı vardır; bu mekân oda görünümünden çok koridor veya hol işlevindedir. Koridorlar tek doğrultulu, L ya da T biçimli olabilir ve odalar bu koridora açılır. Evin giriş kapısı, ayvanın (açık ya da kapalı veranda) orta bölümünden iç mekâna geçiş sağlar. Ev içinde ayrıca avlu (havlu) veya divanhane olarak adlandırılan ara bölümler bulunur. Odalar, işlevselliği artırmak için duvar içi gömme dolaplar ve “terek” adı verilen raf sistemleri ile donatılmıştır. Ayrıca “yataklık” adı verilen, duvar içine gömülü uyku alanları mevcuttur.

^{Şavşat Kaymakamlığı Şavşat Evi (T.C. Şavşat Kaymakamlığı)}

Malzeme ve Yapım Teknikleri

1. Ana Yapı Malzemeleri

• Ahşap: Evlerin temel yapısını oluşturan malzemedir. Genellikle bölgedeki ormanlardan elde edilen ladin, çam ve göknar ağaçları tercih edilir. Budaksız, düz gövdeli ağaçlar seçilir.
• Taş: Temel ve bazı duvarlarda, evin dayanıklılığını artırmak için kullanılır. Taşlar genellikle yığma tekniği ile örülür, üstü ahşap karkasla desteklenir.
• Toprak ve Kil: Bazı evlerde ahşap yapının yalıtımı ve boşlukların doldurulması için kullanılır.

2. Ahşap İşlemeciliği ve Usta Mahareti

Evlerin ahşap kısımlarında işçilik kalitesi çok önemlidir. Geleneksel ustalar, köşkilerde ve süslemelerde detaylı oymalar yapardı. Ancak günümüzde ustaların azalması ve teknik bilgilerin aktarımındaki kopukluk nedeniyle köşkiler ve süslemeler daha sade ve az detaylıdır. Köşkiler, evin estetik ve işlevsel unsuru olarak hem dış görünüşü zenginleştirir hem de iç mekâna ışık ve hava girişini düzenler.

^{Gürcü Evinde Köşk (Mimarlık Dergisi)}

3. Çatı Sistemi

• Çatılar, iki yana eğimli semer çatı formundadır, %20-30 eğime sahiptir.
• Çatı örtüsü olarak, bölgedeki ladin, çam ve göknar ağaçlarından elde edilen bedevra (hartama) kullanılır. Bedevra, ince ve uzun ahşap şeritlerin üst üste bindirilmesiyle oluşturulan bir örtüdür ve su geçirmezliği yüksektir. 1980’lere kadar yaygın kullanılmıştır, günümüzde çok az sayıda evde görülür.
• Saçaklar uzun tutulur, ayvanın üstünü kapatarak yağmur ve kar sularının ev duvarlarına zarar vermesini engeller.
• Ahşap oluklar çatının altına yerleştirilir; yağmur suyu kontrol altına alınır ve temele zarar verilmez.

Pencere, Kapı ve Kepenk Sistemleri

• Pencereler genellikle küçüktür. Dış kısımda akoşka adı verilen, iki kanatlı ahşap kepenkler bulunur.
• Akoşkalar, soğuk ve kar yağışlı havalarda veya ev uzun süre boş kalırken pencereleri korur.
• Kepenkler kapatıldıktan sonra, pencereleri ortalayan L biçimli kavisli demir şerit, karşıdaki demir halkaya geçirilerek pencere “zirzalanır” yani kilitlenir. Bu, hem güvenlik hem de hava koşullarına karşı koruma sağlar.

^{Şavşat Evi Balkonunda Çay ve Manzara (T.C. Şavşat Kaymakamlığı)}

İç Mekân Düzenlemeleri ve Mobilyalar

• Odalarda geniş ve alçak sekiler (sedirler) bulunur. Bu sedirler, insanları yere yakın oturmaya davet eder.
• Duvarlar, yerel el sanatlarının örnekleri olan kilimler ve cecimlerle kaplanır.
• Sedirlerin üzerinde, yünle doldurulmuş kilim yastıkları, koyun postları ve minderler yer alır.
• Mutfağa gömülü “terek” adı verilen raflar ve “yataklık” alanlar duvar içine yerleştirilerek alan verimliliği sağlanır.
• Misafir odası, ev halkı tarafından genellikle kullanılmayan özel bir mekandır. Bu odada misafir için yatak, masa, soba ve kilimler bulunur.

Sosyal ve Kültürel Bağlam

• Geleneksel ataerkil aile yapısı evlerin planlamasında ve gelişiminde belirleyicidir.
• İlk kurulan evler “birlik ev” olarak adlandırılır. Aile büyüdükçe ya yeni evler inşa edilir ya da mevcut evlere oda eklenir. Bazı ek odalar, eski evlerden sökülüp taşınarak kurulur.
• Bu yapı biçimi, ailenin sosyal yapısını ve geniş aile kültürünü yansıtır.

^{Bagen Mimarisi (Mimarlık Dergisi, Lang, D. M. 1962, A Modern History of Soviet Georgia, Grove Press, New York)}

Örnekler ve Uygulama Alanları

• Şavşat Ahşap Yığma Evler: 2019 yılında İstanbul Üniversitesi tarafından yapılan saha araştırması, Şavşat’ta ahşap yığma evlerin özgün mimari planlarını ortaya koymuştur. Evlerin koridor ve oda ilişkileri, kullanım şekilleri ayrıntılı olarak incelenmiştir.
• Doğan Kuban’ın Türk Hayatlı Evi (1995) adlı eserinde, Türk ev yaşamının psikolojik ve kültürel unsurları ile birlikte, oturma kültürü ve iç mekân düzenlemeleri detaylı şekilde anlatılmıştır.
• Abdullah Köse’nin Balıkesir Çevresinde Geleneksel Kırsal Avlu Peyzajı (2007) çalışması, kırsal evlerin peyzaj ve çevresel düzenlemelerine ışık tutmaktadır.

Şavşat’ın geleneksel kırsal evleri, ahşap işçiliğinin, bölgenin doğal kaynaklarının ve sosyal yapının bir araya geldiği özgün yaşam mekânlarıdır. İklim koşullarına uygun planlama, işlevsel iç mekân düzenlemeleri, doğal malzeme kullanımı ve zengin kültürel öğelerle bu evler, bölgenin kültürel mirasının önemli parçalarındandır. Ancak modernleşme ve ustaların azalması gibi nedenlerle, özgün işçilik ve detaylar gün geçtikçe kaybolma riski altındadır.