Selçuklu Çarşı Mescidi, Ani Ören Yeri’nin Selçuklu dönemi ticaret aksı üzerinde yer alır. Yapı, kuzeydeki Ebu’l Muammeran Camii ile güneydeki Ebu’l Menuçehr Camii arasında uzanan çarşı yolunun doğu tarafında konumlanmıştır. Bu aks, Selçuklu döneminde kentin ticari ve sosyal hayatının odak noktasıdır. Mescidin konumu, buranın çarşı esnafı ve müşterilerinin kolayca ulaşabileceği bir ibadet mekânı olarak işlev gördüğünü göstermektedir.
Ani, stratejik konumu nedeniyle Ortaçağ boyunca önemli bir ticaret ve kültür merkeziydi. Kentin 1064’te Selçuklular tarafından fethedilmesinden sonra çarşı bölgesi, Selçuklu mimari anlayışıyla yeniden düzenlenmiş ve bu süreçte mescit gibi dini yapılar da eklenmiştir.
Tarihsel Arka Plan
Ani’nin Selçuklu Hakimiyetine Geçişi
Ani, 11. yüzyılın ortalarında Bizans yönetimi altındayken siyasi, sosyal ve ekonomik anlamda bir durgunluk dönemi yaşamıştı. 1064’te Sultan Alparslan komutasındaki Selçuklu ordusu tarafından fethedilen kent, Anadolu’da Selçukluların ele geçirdiği ilk büyük şehir oldu. Fetihle birlikte kent surları onarıldı, yeni cami, mescit, kümbet, hamam ve çarşı yapıları inşa edildi.
Çarşı ve Mescitlerin Rolü
Selçuklu döneminde çarşı, hem ticari hem de sosyal bir merkezdi. Burada mescitler, esnafın günün farklı vakitlerinde ibadet edebilmesi için planlanırdı. Selçuklu Çarşı Mescidi, bu anlayışın Ani’deki yansımasıdır. Konumuyla çarşının ortasında bir odak noktası oluşturur.
İnşa Tarihi ve Kitabeler
Mescidin üzerinde herhangi bir kitabe bulunmamakla birlikte, mimari özellikleri ve plan tipi, 11. yüzyılın ikinci yarısından 12. yüzyılın ortalarına kadar uzanan bir döneme işaret eder. Ani’de daha önce kaydedilmiş iki ayrı mescit kitabesi, doğrudan bu yapıya ait olmamakla birlikte, ilişkilendirilme ihtimali taşır:
- 1073 tarihli kitabe – Mahmud oğlu Kubadşah oğlu Hoca Hamza tarafından yaptırıldığı belirtilir.
- Tarihsiz kitabe – Ebi Said oğlu Ali’ye atfedilir.
Mimari Özellikler
Plan ve Boyutlar
Yapı, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı olup ölçüleri 9,75 × 5,75 metredir. Duvar kalınlığı 0,65 metredir. Plan şeması, küçük ölçekli Selçuklu mescitlerinde görülen sade ve işlevsel düzeni yansıtır.
Girişler
Doğu ve batı cephelerinde birer giriş kapısı bulunur:
- Batı girişi: Çarşı sokağına açılır. 1,05 m genişliğinde olup eşiğinde siyah renkli sal taşı bulunur.
- Doğu girişi: Daha küçüktür ve hangi mekâna açıldığı henüz bilinmemektedir.
Taşıyıcı Sistem
Harim mekânı, ortada yer alan sekizgen kesitli iki taş kaide üzerinde yükselen ahşap direklerle taşınan ahşap tavanla örtülüdür. Üst örtünün dıştan düz toprak dam olduğu tahmin edilir.
Mihrab
Güney duvarının ortasında bulunan mihrap nişi dikdörtgen kesitlidir. İçbükey, dışbükey ve düz profillerle sınırlandırılmıştır. Kavsarası günümüze ulaşmamıştır. Mevcut nişin genişliği 1,10 m, derinliği ise 0,65 m’dir.
Kazı Süreci (2020–2021)
2020 yılında yapılan kazılarda, mescit 1,50 m kalınlığında toprak tabakasının kaldırılmasıyla ortaya çıkarıldı. Harim mekânının kuzey duvarı önünde taşlarla çevrili, havuzu andıran bir tesisat belirlendi. 3,30 × 0,90 m ölçülerinde dar bir hol aracılığıyla ulaşılan bu alan, 2,10 × 1,05 m boyutlarında bir iç bölmeye açılıyordu. Bu tesisat, Selçuklu sonrası dönemde yapının atölye olarak kullanıldığını düşündürmektedir.
2021 sezonunda bu tesisat kaldırılmış ve mescidin özgün sütun kaideleri ortaya çıkarılmıştır. Doğudaki kaide kırık, batıdaki ise sağlam durumdadır.
Konservasyon Çalışmaları
Konservasyon sürecinde öncelikli amaç, mevcut duvarların özgün haliyle korunması olmuştur. Erzurum Restorasyon ve Konservasyon Bölge Laboratuvarı’nda yapılan analizler sonucu, 1 kısım kireç ve 3 kısım agregadan oluşan özel bir harç tarifi hazırlanmıştır.
Yerel malzemeler kullanılmış, Bostanlar Deresi’nden dere kumu ve Esenkent Köyü’nden perlit temin edilmiştir. Duvar üstleri şapka harcıyla kaplanmış, aralara küçük taş parçaları yerleştirilerek düz hatlı bir harpuşta görünümünden kaçınılmıştır.
Değerlendirme ve Önemi
Selçuklu Çarşı Mescidi, Ani’deki Selçuklu dönemi kentsel dokusunun önemli bir parçasıdır. Konumu, mimarisi ve kazı bulguları, yapının 11–12. yüzyıllar arasında inşa edildiğini ve çarşı esnafına hizmet ettiğini göstermektedir. Ani’de gün yüzüne çıkarılan bu mescit, kentte hâlen toprak altında bekleyen diğer Selçuklu yapılarının da varlığını hatırlatmaktadır.
Selçuklu Çarşı Mescidi, Ani’nin Selçuklu dönemindeki sosyal ve dini yaşamına ışık tutan önemli bir yapıdır. 2020–2021 kazı ve konservasyon çalışmaları, yapının mimari özelliklerini ortaya çıkarmış ve geleceğe korunmuş olarak aktarılmasını sağlamıştır. Bu mescit, Ani’nin fetih sonrası hızlı imar sürecinin küçük ölçekli ama işlevsel örneklerinden biridir.
