Sokratik sorgulama, Antik Yunan filozofu Sokrates'e atfedilen ve önceden düzenlenmiş bir dizi soru aracılığıyla muhatabın zihninde saklı bulunan doğruları açığa çıkarma temeline dayanan bir öğretim ve araştırma yöntemidir. Yöntemin özü, öğreticinin doğrudan bilgi aktarması yerine, öğrencinin mevcut bilgi birikimini ve düşüncelerini yapılandırarak bilgiyi "doğurtmasını" sağlamaktır. Bu süreçte amaç, yeni bir şey öğretmek değil, kişinin zaten bildiği veya bilebileceği bir bilgiyi anımsatmak ve yeniden keşfetmesine yardımcı olmaktır.

Bu yöntem, muhatabın kendi düşüncelerini analiz etmesini, varsayımlarını sorgulamasını ve mantıksal çıkarımlar yoluyla yeni bir anlayışa ulaşmasını hedefler. Bu yönüyle Sokratik sorgulama, temelde eleştirel düşünme, problem çözme ve kişinin kendi öğrenme sürecinin sorumluluğunu alması gibi becerileri geliştirmeye odaklanır. Sonoma State Üniversitesi'nde Eleştirel Düşünme Merkezi'ni kuran, Dr. Richard Paul'e göre, Sokratik sorgulama; düşüncelerin netleştirilmesi, bağlamın incelenmesi, temellerin gözden geçirilmesi, varsayımların belirlenmesi ve bakış açılarının tanımlanması süreçlerini içerir. Onu sıradan bir sorgulamadan ayıran ise "sistemlilik, derinlik ve makul olma veya gerçekliği değerlendirmeye istekli olma" gibi özellikleridir.

Uygulama alanlarından biri olan Bilişsel-Davranışçı Terapide (BDT) yöntemin bu şekli, Yönlendirilmiş Keşif (Guided Discovery) olarak adlandırılır. Bu teknikte amaç, bir dizi soruyla danışanın bilebileceği ancak o anki duygusal durumu veya farkındalık eksikliği nedeniyle göremediği bilgilerin farkına varmasını sağlamaktır.

^{Sokratik Yöntem: Bilgiyi Sorularla Ortaya Çıkarma Sanatı (Yapay Zeka Tarafından Oluşturulmuştur)}

Tarihsel Gelişim ve Felsefi Temeller

Sokratik sorgulamanın kökenleri, MÖ 4. yüzyılda Platon'un diyaloglarında belgelenen Sokrates'in felsefi uygulamalarına dayanır. Sokrates, bu diyaloglarda varsayımlara meydan okumak, çelişkileri açığa çıkarmak ve yeni bilgilere ulaşmak için sistemli bir soru-cevap tekniği kullanmıştır. Onun "Sorgulanmamış bir hayat yaşanmaya değmez" ifadesi, kendini sorgulamanın ve sürekli bir hakikat arayışının felsefesinin merkezinde yer aldığını gösterir.

Yöntemin felsefi temeli, bilginin doğasıyla ilgilenen epistemolojiye ve özellikle Akılcılık (Rasyonalizm) akımına dayanır. Akılcılığa göre bilginin kaynağı akıldır ve doğru bilgiye ancak akıl ve düşünme yoluyla ulaşılabilir. Sokrates, Antik Yunan'da akılcılığın ilk kurucularından biri olarak kabul edilir. Sokratik akılcılığa göre, tüm bilgiler insanın zihninde doğuştan bulunur ancak bu bilgiler açık ve uyanık bir halde değil, üstü örtülü ve uyur bir durumdadır. Eğitimin görevi, bu üstü örtülü bilgileri sorular sorarak açığa çıkarmak ve uyandırmaktır. 

Bu felsefi temel, eğitim felsefesi akımlarından İdealizm ile yakından ilişkilidir. İdealizme göre gerçeklik zihinsel veya ruhsaldır ve bilgiye gözlem ve deneyden çok, sezgisel ve düşünsel yollarla ulaşılır. İdealist eğitim, öğrencileri doğruyu aramaya yönlendirir ve bu süreçte doğuştan getirdikleri özelliklerin farkına varmalarını sağlamayı amaçlar. Bu felsefe doğrultusunda kullanılan en etkili tekniklerden biri Sokratik sorgulamadır. 

Kuramsal Yaklaşımlar ve İşleyiş

Sokratik sorgulama, farklı kuramsal çerçevelerde çeşitli aşamalarla tanımlanmıştır.

Klasik İki Aşamalı Model

Sokratik sorgulama, klasik olarak iki temel aşamadan oluşur:

İroni (Alay)

Bu aşamada öğretici, sorduğu sorularla muhatabın mevcut bilgisinin eksik veya hatalı olduğunu, bildiğini sandığı şeyi aslında bilmediğini fark etmesini sağlar. Amaç, kişinin dogmatik tutumlarından ve önyargılarından arınarak hakikat arayışına hazır hale gelmesidir. 

Doğurtmaca (Maeutik)

Bu aşamada ise yine sorular ve ipuçları aracılığıyla, muhatabın kendi aklını kullanarak doğru bilgiyi bulması ve "doğurması" sağlanır. Öğretici, bu süreçte bir bilgi kaynağı değil, bilginin ortaya çıkmasına yardımcı olan bir "ebe" rolü üstlenir. 

Beş Aşamalı Diyalektik Model

Platon'un diyaloglarından yola çıkılarak, Sokratik sorgulama süreci beş basamakta modellenebilir: 

Merak

Süreç, genellikle "Adalet nedir?", "Güzellik nedir?" gibi bir kavramın özünü sorgulayan bir soruyla başlar. 

Hipotez

Muhatap, sorulan soruya olası bir cevap verir. Bu cevap, henüz değerlendirilmemiş bir ilk önermedir. 

Elenchus (Çürütme ve Çapraz Sorgulama)

Bu, yöntemin merkezi aşamasıdır. Sorgulayıcı, sunulan hipotezle çelişen karşı örnekler veya durumlar ortaya koyarak hipotezin tutarsızlığını veya eksikliğini gösterir. Amaç, muhatabın iddiasını çürütmektir. 

Hipotezin Kabulü veya Reddi

Muhatap, sunulan karşı örneği değerlendirir. Eğer karşı örneği kabul ederse, ikinci aşamaya dönülerek yeni bir hipotez ortaya konur. Eğer reddederse, hipotez geçici olarak doğru kabul edilir ve başka karşı örnekler aranır. 

Eyleme Geçme

Tartışma ve sorgulama süreci, tutarlı ve savunulabilir bir sonuca ulaştığında, kişi bu yeni anlayışına uygun olarak hareket eder. 

Yönlendirilmiş Keşif Aşamaları (BDT)

Bilişsel-Davranışçı Terapide kullanılan yönlendirilmiş keşif süreci şu adımları içerir: 

Tanımlama

Danışanın sorunu dinlenir, temel düşünce ve inançları saptanır. 

İnceleme-Değerlendirme ve Alternatifler Bulma

Danışana, mevcut inancıyla çelişen veya istisna oluşturan durumları fark ettirecek sorular sorulur. 

Yeniden Tanımlama

Ortaya çıkan yeni bilgiler ışığında eski inanç özetlenir ve yeni bilişsel yapılar geliştirilir. 

Sonuç ve Uygulama

Yeni inanç, eski çarpık inançla karşılaştırılır, yeniden değerlendirilir ve bu doğrultuda yeni bir davranış veya tutum geliştirilir. 

Soru Türleri

Sorgulamanın kalitesi, kullanılan soruların türü ve çeşitliliği ile doğrudan ilişkilidir. Farklı araştırmacılar, Sokratik sorgulamada kullanılabilecek soru türlerini çeşitli şekillerde sınıflandırmıştır.

Paul ve Elder'a Göre Soru Türleri:

• Açıklık Kazandıran Sorular: ("...dediğinde ne demek istiyorsun?", "Bir örnek verebilir misin?") 

• Varsayımlarla İlgili Sorular: ("Ne tür varsayımlar yapıyorsun?", "Neden bu varsayımı yaptın?") 

• Bakış Açısını Araştıran Sorular: ("Bu konuya başka bir açıdan bakabilir miyiz?") 

• Olguları, Nedenleri ve Kanıtları Araştıran Sorular: ("Bununla ilgili kanıtların neler?", "Bu sonuca nasıl vardın?") 

• İmaları ve Sonuçları Gözden Geçiren Sorular: ("Ne ima ediyorsun?", "Bu gerçekleşse sonuç ne olurdu?") 

• Soru Hakkında Sorular: ("Bu soruyu farklı bir biçimde sorabilir misin?", "Bu soruyu cevaplamak için önce hangi soruları cevaplamalıyız?") 

Overholser'a Göre Soru Türleri (BDT Bağlamında):

• Bilgi Edinmeye Dönük Sorular: Sorunu tanımlamaya yönelik "ne, nerede, nasıl" gibi temel sorulardır. 

• Çeviri Soruları: Olayın anlamını sorgulayan ve otomatik düşünceleri açığa çıkaran sorulardır. 

• Yorum Soruları: Olaylar veya durumlar arasındaki olası ilişkileri açığa çıkaran sorulardır. 

• Uygulama Soruları: Kişinin dikkatini daha önceki bilgi ve becerilerine çeken sorulardır. 

• Analiz Soruları: Sorunu bileşenlerine ayıran, sistematik ve mantıksal incelemeyi sağlayan sorulardır. 

• Analitik Sentez veya Değerlendirme Soruları: Elde edilen tüm bilgiler ışığında ilk düşünceleri yeniden değerlendirmeyi sağlayan sorulardır. 

Uygulama Alanları ve İşleyiş Şekilleri

Sokratik sorgulama, eğitimden psikoterapiye kadar geniş bir yelpazede uygulama alanı bulur.

Eğitim

Sınıf ortamında Sokratik sorgulama, öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek, kavram yanılgılarını düzeltmek, derslere aktif katılımı sağlamak ve öğrenilen bilgilerin kalıcılığını artırmak amacıyla kullanılır. Örneğin, bir meslek lisesinde "Ohm Kanunu" konusunun öğretiminde yapılan bir çalışmada, yöntemin öğrencilerin akademik başarılarını ve öğrenilenlerin kalıcılığını artırmada etkili olduğu tespit edilmiştir. Bu uygulamada dersler laboratuvarda deney düzenekleri eşliğinde yapılmış, "U" şeklinde bir sınıf düzeni kullanılmış ve öğrencilerin hem öğretmene hem de birbirlerine soru sorması teşvik edilmiştir. 

Psikoterapi

Bilişsel-Davranışçı Terapinin temel yöntemlerinden biridir. "Yönlendirilmiş Keşif" adıyla, danışanın işlevsel olmayan inançlarını ve otomatik düşüncelerini sorgulamasına, bu düşüncelerin geçerliliğini değerlendirmesine ve daha uyumlu düşünce yapıları geliştirmesine yardımcı olmak için kullanılır. 

Sınıf İçi İşleyiş Modelleri

Paul ve Elder, sınıf içinde iki temel işleyiş şekli önermiştir: 

Modelleme Yoluyla Sokratik Sorgulama

Özellikle yeni bir beceri öğretilirken kullanılır. Öğretmen, bir metni sesli okurken veya bir problemi çözerken kendi düşünme sürecini (sorular sorarak, fikirler yürüterek) öğrencilere modellik eder. Ardından öğrenciler bu davranışı pratik ederler. 

Konunun Derinlemesine İşlendiği Model

Bu modelde sorgulama, tüm sınıf, küçük gruplar ve bireysel çalışmalar arasında döngüsel bir şekilde ilerler. Süreç, sınıf genelinde anahtar sorularla başlar, küçük grup tartışmalarıyla derinleşir, tekrar sınıfça değerlendirilir ve bireysel yazma çalışmalarıyla sentezlenir. 

Yöntemin Faydaları ve Sınırlılıkları

Faydaları

Sokratik sorgulamaya dayalı öğretimin çeşitli faydaları bulunmaktadır:

• Öğrencilerin analitik ve eleştirel düşünme becerilerini geliştirir. 

• Öğrenme sürecine aktif katılımı sağlar ve öğrenci merkezli eğitimi destekler. 

• Öğrencilerin kendi görüş ve düşüncelerini değerlendirmelerine olanak tanır. 

• Analiz, sentez ve değerlendirme gibi üst düzey bilişsel becerilerin kazanılmasına yardımcı olur. 

• Öğrenilen bilgilerin daha uzun süre akılda kalmasını sağlar. 

• Sözel iletişim ve etkileşim becerilerini geliştirir. 

• Öğrencilerin derse karşı güdülenmelerini ve ilgilerini artırır. 

• Özgüveni ve farklı fikirlere saygıyı geliştirebilir. 

Sınırlılıkları

Her yöntemde olduğu gibi Sokratik sorgulamanın da bazı sınırlılıkları vardır:

• Uygulaması uzun zaman gerektirebilir ve dersin yavaş ilerlemesine neden olabilir. 

• Etkili olabilmesi için öğretmenin konuyla ilgili çok iyi hazırlanmış bir dizi soruya sahip olması gerekir. 

• Sınıfta konudan sapmalara ve gereksiz tartışmalara yol açabilir. 

• Sınıf mevcudunun kalabalık olduğu durumlarda uygulanması zor olabilir. 

• Bazı öğrenciler, yanlış cevap verdiklerinde veya düşünceleri çürütüldüğünde olumsuz duygular yaşayabilir. 

Uygulamada Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Yöntemin etkili bir şekilde uygulanabilmesi için hem öğretmenin rolü hem de sınıf ortamı önem taşır.

Öğretmenin Rolü

• Öğretmen, tüm cevaplara yeni sorularla karşılık vermeli, doğrudan cevap vermekten kaçınmalıdır. 

• Soruları önceden hazırlamalı, mantıksal bir sıraya koymalı ve hangi soruyu ne zaman soracağını planlamalıdır. 

• Her sorudan sonra öğrenciye düşünmesi için yeterli bekleme süresi tanımalıdır. 

• Kısa cevaplar geldiğinde derinleştirici sorularla konuyu ayrıntılandırmalıdır. 

• Tüm öğrencilerin derse katılımını teşvik etmeli ve sadece belirli öğrencilere söz hakkı vermekten kaçınmalıdır. 

• Öğrenciye karşı tavrı teşvik edici olmalı; jest, mimik ve ses tonu ile güvenli bir ortam yaratmalıdır. 

Sınıf Ortamı

• Öğrencilerin kendilerini rahatça ifade edebilecekleri özgür, saygılı ve baskıdan uzak bir ortam oluşturulmalıdır. 

• Problem çözme odaklı ve yansıtıcı düşünmeyi teşvik eden bir iklim yaratılmalıdır. 

• Fiziksel ortam, iletişimi kolaylaştıracak şekilde (örneğin "U" düzeni) ayarlanabilir. 

• Öğretmen, eleştirel düşünmeyi ve sorgulamayı kendi davranışlarıyla modelleyerek örnek olmalıdır.