Soyadı Kanunu, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının öz adlarının yanı sıra bir soyadı taşımalarını zorunlu kılan ve bu soyadlarının seçimi, kullanımı ve tesciline ilişkin esasları düzenleyen kanundur. 21 Haziran 1934 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde kabul edilerek, 2 Temmuz 1934 tarihli, 2741 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmış ve 2 Ocak 1935 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

^{Mustafa Kemal Atatürk'ün Nüfus Kağıdı (Atatürk Ansiklopedisi)}

Tarihî Arka Plan ve Gerekçe

Cumhuriyet’in kültür devrimleri kapsamında çıkarılan Soyadı Kanunu, yalnızca toplumsal düzeni sağlamak ve resmî işlemleri kolaylaştırmak amacıyla değil, aynı zamanda modernleşme ve eşitlik esasına dayanan yeni bir toplum yapısı kurma hedefiyle hazırlanmıştır. Millî Mücadele dönemi ve sonrasında, aynı adı taşıyan kişilerin sayıca fazla olması nedeniyle devlet teşkilatında, askerî ve idari işleyişte çeşitli karışıklıkların yaşandığı görülmüş; bu durum, kişilerin kimliklerinin belirlenmesini güçleştirmiştir.

Osmanlı Devleti’nde ise kişiler çoğunlukla lakaplar, baba adı, meslek ya da yaşanılan yer isimleriyle tanımlanıyordu. Ancak modern devlet anlayışının gereği olarak, tekil ve sabit bir soyadı sisteminin benimsenmesi kaçınılmaz hâle gelmişti. Ayrıca toplumda geçmişten gelen sınıfsal ayrıcalıkları yansıtan ünvan ve lakapların kullanımına son verilmesi, eşit yurttaşlık ilkesine uygun bir sosyal yapı oluşturulması açısından önem arz etmişti.

^{Kanunun Yürürlüğe Girdiği Günlerden Gazete Küpürü (TRT Haber)}

Kanunun İçeriği

Kanunun 1. maddesi, her Türk vatandaşının öz adından başka bir soyadı taşımasını zorunlu kılmıştır. 3. maddeyle ise rütbe, aşiret, yabancı ırk ve millet adları ile ahlaka aykırı veya gülünç soyadlarının seçilmesi yasaklanmıştır. Soyadı seçme hakkı, evlilik birliğinde kocaya verilmiş ancak bu hüküm 2011 yılında Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir.

Kanun, ayrıca soyadı seçimi sürecinde çıkacak ihtilafları çözme ve soyadı vermeyen ya da uygun olmayan isimler seçenlere müdahale etme yetkisini mülki idare amirlerine (vali ve kaymakamlara) tanımıştır. İki yıl içinde soyadı seçmeyen veya kanuna aykırı soyadı kullananlar hakkında idari yaptırımlar öngörülmüştür.

Uygulama ve Etkileri

Soyadı Kanunu, kabul edilmesinin ardından kısa süre içinde halk tarafından benimsenmiş ve ülke genelinde yaygın bir şekilde uygulanmıştır. Devlet, soyadı belirleme sürecinde vatandaşlara rehberlik etmek ve işlemleri düzenli biçimde yürütmek amacıyla çeşitli görevlendirmelerde bulunmuştur. Kanun, idari karışıklıkların önlenmesinin yanı sıra, toplumsal eşitlik anlayışının güçlendirilmesine de katkıda bulunmuştur. Bu kapsamda, toplumda geçmişten kalan "Binbaşızade" ve "Kaymakamzade" gibi ailevi ünvanların taşınması yasaklanarak sosyal ayrıcalıkların görünürlüğü azaltılmıştır.

Öte yandan Soyadı Kanunu, Türk dilinin sadeleştirilmesi ve halk arasında kullanılan ad ve ünvanların, millî kültür anlayışıyla uyumlu hâle getirilmesi sürecine de önemli katkı sağlamıştır. Soyadı seçiminde öz Türkçe kelimelerin tercih edilmesi teşvik edilmiş; Arapça, Farsça ve yabancı kökenli isimlerin kullanımına sınırlamalar getirilerek dilde sadeleşme hareketine destek verilmesi amaçlanmıştır.