Tokat Aynalı Çarık, Anadolu’da geleneksel deri zanaatının hem teknik hem de sembolik anlamda izlerini taşıyan, Tokat iline özgü bir ayakkabı türüdür. Tarihsel belgelerde 18. yüzyıla kadar izlenen bu ürün, Tokat İl Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından mahreç işaretiyle tescillenmiş olup yalnızca bölge sınırlarında üretilmesi zorunludur. Hem teknik özellikleriyle hem de halk kültüründeki konumuyla çarık, maddi kültürün önemli bir temsilcisi olarak değerlendirilir.

^{Tokat Aynalı Çarık (Anadolu Ajansı)}

Tanım ve Yapısal Özellikler

Çarık, iyi terbiye edilmiş manda veya sığır derisinden, genellikle tek parça derinin kıvrılarak kenarlarından sırımlar veya deri şeritlerle ayak bileğine bağlanmasıyla oluşturulan bir ayakkabı çeşididir. Tokat Aynalı Çarık’ta bu temel form, süsleme ve biçim açısından çeşitlenmiştir:

• Taban: Kalın kösele deri, sığır veya manda derisinden.
• Üst Kısım: Siyah ya da koyu renk sığır veya koyun derisi.
• Astar: Meşin ya da ham deri.
• Süsleme: Ön yüze yerleştirilen ayna, boncuk, ponpon, püskül gibi renkli öğeler.
• Bağlama: Yan kenarlarına açılmış deliklerden geçirilen deri şerit veya sırımla bileğe bağlanır.

Biçimsel olarak Tokat’ta en yaygın üç tür bulunmaktadır: sırımlı çarık, aynalı çarık ve tokalı çarık. Aynalı ve tokalı türler daha çok kadınlar tarafından; sırımlı olanlar erkeklerce tercih edilmiştir.

Üretim Teknikleri ve Aşamalar

Üretim süreci tamamen el işçiliğine dayanır. Belirli kalıplar yardımıyla deri kesimi gerçekleştirilir. Derinin taban ve üst parçaları çirişle yapıştırılır ve pamuk ipliği mumlanarak biz ile açılan deliklerden geçirilerek dikilir. Üretimde kullanılan geleneksel araçlar şunlardır:

• Örs ve Muşta: Dikişlerin düzeltilmesinde ve derinin şekillendirilmesinde.
• İğne ve Biz: Parçaların birleştirilmesinde.
• Deri kesim bıçağı, bıçkı: Deri şekillendirme.
• Danalya ve Çekecek: Çarığın kalıba oturtulması.
• Çarklı zımba ve zımpara: Süslenecek alanların hazırlanması.
• Endaze: Ayak numarasına göre ölçümlendirme.

Aynalı çarık türünde astar içerisine yerleştirilen ayna, düğme ile sağlamlaştırılır. Ponpon gibi süs öğeleri zımba ile delinerek eklenir.

Tarihsel ve Kültürel Arka Plan

Ayakkabıcılık Anadolu’da dört bin yıllık bir geçmişe sahiptir. Çarık biçimli ayakkabılara M.Ö. 14. yüzyıl Alacahöyük kabartmalarında rastlanır. Selçuklularla birlikte Anadolu’ya taşınan çarıklar, Osmanlı döneminde çeşitlenerek zanaat loncaları içinde sistemli biçimde üretilmiştir.

Çarığın kültürel anlamı işlevsellikten öteye geçmiştir. Tokat’ta düğün merasimlerinde gelinin aynalı çarıkla çevresini görebilmesi hem estetik hem de ritüel değeri taşımıştır. Halk edebiyatında “ayağı çarıklı olmak” deyimi köyden kente göçü simgelerken, “çarıklı” sözcüğü yoksulluğa atıfta bulunmuştur. Çarık, halk türkülerinden manilere kadar geniş bir kültürel iz bırakmıştır.

Dilbilimsel Köken ve Yaygınlık

Çarık kelimesi Türkçeden Balkan ve Fars dillerine geçmiş, farklı biçimlerde (çarog, şoru, sarok) kullanılmıştır. Bir diğer görüş ise kelimenin Farsçadan Türkçeye geçtiğini öne sürer. Coğrafi olarak Tanrı Dağları'ndan Anadolu’ya kadar uzanan geniş bir kullanım alanına sahip olmuştur. Tokat dışında Sivas, Amasya, Zara gibi merkezlerde de üretim yapılmıştır.

Günümüz ve Koruma Süreçleri

Sanayi devrimiyle birlikte fabrika üretimi ayakkabılar geleneksel çarık yapımını geri plana itmiş, el üretimi sadece az sayıda zanaatkârın elinde kalmıştır. Tokat’ta üretim günümüzde daha çok turistik ve dekoratif amaçlı sürdürülmektedir. Taş Han gibi tarihi merkezlerde yaşayan ustalar bu el sanatını sürdürmektedir.

Ürün, mahreç işaretiyle korunmakta; denetimler Tokat İl Milli Eğitim Müdürlüğü koordinasyonunda yılda en az bir kez yapılmaktadır. Denetimlerde üretim tekniği, süsleme öğeleri, işaret kullanımı gibi unsurlar değerlendirilmektedir.

^{Tokat Aynalı Çarık Belgeseli (Olgunlaşma Akademi)}