Turhal, Tokat iline bağlı bir ilçedir. Yeşilırmak Nehri’nin geçtiği ilçe; tarım, hayvancılık ve sanayi faaliyetleriyle ekonomisini sürdürmektedir. Tarihi yapılar ve doğal alanlar, ilçenin kültürel ve coğrafi çeşitliliğini yansıtmaktadır.

^{Turhal (Tokat İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)}

Tarih

Turhal yöresinin yerleşim tarihi, antik dönemden Osmanlı’ya ve Cumhuriyet’e uzanan çok katmanlı bir süreklilik sergiler. Strabon’un Anadolu coğrafyasında andığı “Gaziura” yerleşimi ile bugünkü Turhal arasında tartışmalı da olsa bağlantılar kurulmaktadır. Antik kaynaklara göre Pontus Krallığı döneminde savunma amaçlı kullanılan bir yerleşim merkezi işlevi gören bölge, Roma İmparatorluğu’nun ardından Bizans egemenliğine dâhil olmuştur. Roma dönemine ait kaya mezarları ve Bizans dönemi sur kalıntıları, Turhal’ın kuzey yamacında sürdürülen kazı ve yüzey araştırmalarında ortaya çıkarılmıştır.

1071 Malazgirt Zaferi’ni izleyen dönemde Danişmendlilerin kontrolüne giren Turhal, Danişmend Gazi Emir Ahmet tarafından 1084’te ele geçirilmiş; bu tarihten itibaren Danişmendli beyliğinin önemli merkezlerinden biri olmuştur. XII. yüzyılda Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’ın bölgeyi birleştirici politikasıyla Selçuklu egemenliğine dâhil edilen Turhal, İlhanlı, Eretna ve Kadı Burhaneddin dönemlerinden geçerek 1392’de Osmanlı Devleti’nin sınırlarına katılmıştır. Osmanlı Mufassal Defterleri’nde “Turhal” adıyla kaydedilen kazanın nüfusu, arazi düzeni ve vergi yükümlülükleri sistematik biçimde tespit edilmiştir. 19. yüzyıl sonlarına ait tahrir defterleri, Turhal’ın Amasya Sancağı’na bağlı bir kaza merkezi olarak örgütlendiğini gösterir. 23 Ağustos 1928 tarihinde açılan demiryolu hattı ve Turhal İstasyonu, ilçeyi ulaşım ağının bir parçası hâline getirmiş; 7 Kasım 1933’te temeli atılan Turhal Şeker Fabrikası, Cumhuriyet’in ilk sanayi yatırımlarından biri olarak faaliyete geçmiştir. 7 Temmuz 1944’te resmî olarak ilçe konumuna yükselen Turhal, 4 Temmuz 1987 tarihli kanunla yeniden sınırları belirlenerek günümüzdeki idari yapısını tamamlamıştır.

Coğrafya ve İklim

Turhal, Yeşilırmak Vadisi’nin kuzey yamaçları ile Kazova Ovası arasındaki geçiş kuşağında yer alır. Coğrafi koordinatları 40°18′00″ K ve 36°06′00″ D olup ilçe merkezi deniz seviyesinden 493 m yüksekliktedir. İlçenin kuzeyinde Amasya ve Erbaa, doğusunda Tokat merkez, batısında Zile, güneyinde Pazar ilçeleri bulunur. Yüzölçümü 911 km² olan Turhal toprakları; kuzeyde ormanlarla kaplı kayalık sırtlar, güneyde alüvyonlu düzlüklere kadar uzanan bir topoğrafik çeşitlilik gösterir.

İklim, Karadeniz Bölgesi’nin iç kesim geçiş tipindedir. Kış mevsimi soğuk ve kar yağışlı; yaz mevsimi ise ılık ve kurak seyreder. Meteoroloji verilerine göre Turhal’da aylık ortalama sıcaklık Ocak ayında –1 °C ile 2 °C arasında, Temmuz ayında 20 °C ile 24 °C arasında değişir. Yıllık ortalama sıcaklık yaklaşık 11 °C’dir. Yıllık toplam yağış 410 mm dolayındadır; yağış rejimi kış ve ilkbahar aylarında yoğunlaşırken Temmuz–Ağustos dönemi bir kuraklık evresi olarak tanımlanır. Türkiye’nin sınıflandırma sistemlerine göre bölge, kışları nispeten nemli, yazları yarı kurak bir iklim tipine sahiptir. Bitki örtüsü, ovada kültür bitkilerini destekleyen tarıma elverişli alanlar; yükseltilerde meşe, çınar ve karaçam toplulukları ile alt kuşakta fundalıklar biçimindedir.

Nüfus ve Demografi

Turhal ilçesinin toplam nüfusu 2007 yılı itibarıyla 87.553 kişi iken 2024 yılında 78.101 kişiye gerilemiş olup bu dönemde 2011–2012, 2015–2016 ve 2022–2023 yıllarında sırasıyla 532, 68 ve 698 kişilik artışlar; diğer yıllarda ise farklı oranlarda azalışlar gözlenmiştir. 2024 verilerine göre erkek nüfus 38.273 (%49), kadın nüfus 39.828 (%51) düzeyindedir ve cinsiyetler arasındaki fark genellikle birkaç yüz kişi düzeyinde kalmıştır. Yıllık nüfus değişimleri, göç hareketleri ve idari kayıt güncellemeleri gibi çeşitli etkenlerle açıklanabilecek dalgalı bir seyir izlemiştir.

Ekonomi

Turhal ekonomisi, tarım, hayvancılık, şeker pancarı işleme sanayii ve ulaştırma altyapısı etrafında şekillenir. 1933’te faaliyete geçen Turhal Şeker Fabrikası, başta pancar üretimi olmak üzere ilçenin tarımsal düzlemini sanayi ile buluşturan bir kuruluş olarak konumlanmıştır. Fabrika, bağlı bulunduğu köylerdeki çiftçilerin pancar üretimini merkezileştirmekte ve sonraki aşamada pancarın paketiyle sevkini sağlamaktadır.

Tarımsal yapıda buğday, arpa, mısır ve baklagil ekimi yaygındır. Yeşilırmak’ın sulama kanalları, ovadaki sulu tarım uygulamalarını mümkün kılarken kuru tarımda dayanıklı hububat çeşitleri tercih edilir. Kırsal alanda küçükbaş ve büyükbaş hayvancılık sürdürülür; mera ve yayla alanları hayvan besiciliğine hizmet eder. İlçede iki un fabrikası, bir tekstil atölyesi ve bir ayakkabı atölyesi sınırlı sayıda sanayi tesisini oluşturur.

Turhal Demiryolu İstasyonu, 23 Ağustos 1928 tarihinden bu yana hem hammadde sevkiyatı hem de yolcu taşımacılığında kullanılmaktadır. Karayolu bağlantıları da karışım bir ulaşım ağı sunar. Esnaf ve ticaret erbabı, küçük ölçekli perakende ticaretiyle yerel talebi karşılamaktadır. Tarım Kredi Kooperatifi, Ziraat Bankası şubesi ve Esnaf Kefalet Kooperatifi, ilçenin finansal altyapı kuruluşlarını oluşturur.

Turizm, Kültür ve Mutfak

Turhal, arkeolojik, mimari ve doğal varlıkların bir arada bulunduğu bir ilçe olarak tanımlanır.

• Turhal Kalesi: Yeşilırmak Vadisi’ne hâkim bir kayalık üzerindeki akropol zemininde yapılandırılmıştır. Roma ve Bizans dönemlerine ait sur ekleri, sarnıçlar, kaya oyma açık hava tiyatrosu izleriyle çok katmanlı bir mimari görünüm sunar.

• Kesikbaş Camii: 1759 yapımı kare planlı cephe taş işçiliğiyle, Osmanlı döneminin taş mimarisine örnek oluşturur.

• Şeyh Şehabeddin Türbesi: XIV. yüzyıla tarihlenen yapısı, Erken Osmanlı ve İlhanlı dönemlerini kesiştirir.

• Ahi Yusuf Türbesi: 1324 tarihli, akide taşı kaplamalı taş türbeler arasında yer alır.

• Demiryolu Gar Binası: Cumhuriyet dönemi yapı tarzını yansıtan, yan yana peron örtüsü ve memur lojmanlarıyla ulaşım mirası işlevi görür.

• Yeşilırmak Nehri Kıyısı: Su kenarı yürüyüş patikaları ve dinlenme alanları şeklinde düzenlenen mesire yerlerine ev sahipliği yapar.

Turhal mutfağı, pancar ve hububat ürünlerine dayalı yöresel çeşitler içerir. Şeker pancarından elde edilen şeker, ev yapımı pestil ve tarhana ile birlikte buğday unundan üretilen erişte, mantı, katmer gibi hamur işleri günlük ve özel gün sofralarında yer alır. Yörede yetiştirilen baklagillerden hazırlanan çorbalar ve yöresel baklalar, belirli ölçüde amatör balıkçılıkla bir arada sunulan nehir balıklarıyla tamamlanır. Peynir ve yoğurt ürünleri, özellikle yayla yerleşimlerinde üretilen taze süt ürünleri olarak tüketilir.