Tuva gırtlak müziği (Höömey), Tuva Türklerinin Güney Sibirya’daki geleneksel şarkı söyleme biçimidir. Bir icracının aynı anda duyulur biçimde birden çok ses/parti üretmesine dayanır. Bu eşzamanlılık, insan ses yolunda (vocal tract) formantların seçici güçlendirilmesiyle sağlanır.

Höömey, Tuva kültürünün sesle kurduğu doğa merkezli ilişkinin ürünüdür. Akustik olarak formant seçiciliğine dayanan, toplumsal ve ritüelistik işlevler taşıyan çok katmanlı bir şarkı söyleme geleneğidir. Stiller arası çeşitlilik hem icracı tekniği hem de coğrafi ve kültürel bağlamla açıklanır. 20. yüzyıl boyunca kayıt, araştırma ve sahne performanslarıyla yerelden küresele uzanan bir görünürlük kazanmıştır.

^{Tuvalı Sanatçı Höömey Söylerken (TRT Avaz)}

Terim, Köken ve Yayılım

“Höömey” sözcüğü Moğolcada bulunan “boğaz/farenks” anlamıyla ilişkilendirilir. Tuvacada ise hem dar bir alt stili hem de genel olarak gırtlaktan söyleme geleneğini karşılamak üzere kullanılır. Komşu kültürlerde benzer gelenekler Altay’da kai, Hakasya’da xai, Moğolistan’da höömii adlarıyla yaşar.

^{Tuvalı Müzik Grubu Alash'ın Üyesi Ayan Shirizhik Höömey'i Anlatırken (Semih İpek)}

Tarihçe

Höömey, Güney Sibirya–Batı Moğolistan kuşağındaki Türk–Moğol toplulukları arasında ortaya çıkmış; Tuva’da erken derleme ve notasyon çalışmaları 20. yüzyılın ilk yarısında kurumsallaşmıştır. Tannu–Tuva döneminde yapılan kayıtların müzikal notasyonlarını A. N. Aksenov analiz ederek Tuva halk müziği araştırmalarının temelini atmıştır. 

Sovyetler sonrası dönemde Batı’daki ilgi hızla artmış; Huun-Huur-Tu topluluğu ve Kongar-ool Ondar’ın 1992’de UNESCO destekli Uluslararası Gırtlak Şarkısı Yarışması’ndaki başarısı bu geleneği dünya vitrinine taşımıştır. Kadın icracıların ve kadın topluluklarının görünürlüğü de 1990’lardan itibaren belirginleşmiştir. 

Akustik ve Fizyolojik Temel

İcracı, gırtlaktan üretilen temel perdenin harmoniklerini (H2, H3, …) dudak, dil ve yumuşak damak konfigürasyonlarıyla biçimlendirir; seçtiği bir/iki harmonik formantlarla hizalandığında üstte “ıslık/ezgi” gibi belirgin bir melodi duyulur. Örneğin dil kökünü geriye bastırmak ikinci formantı (F2) düşürür; sıgıt tarzında dil ortası yükseltilerek F2 artırılır. Bu mekanizmalar X-ray ve spektral analizlerle gösterilmiştir.

Başlıca Stiller ve Teknik Terimler

Literatürde beş temel stil öne çıkar:

• Höömey,
• Sıgıt,
• kargıraa,
• Borbaŋnadır,
• Ezeŋgileer.

Aksenov bu türleri melodik-işitsel özelliklerine göre tanımlar; Tuvacada kullanılan adlar çoğu kez tını ve kaynak imgesini de taşır. Örneğin sıgıt “ıslık”, kargıraa “hırıltı/yarılma”, borbaŋnadır “yuvarlanma/su şakırtısı” anlamlarına gelir. 

Höömey: Orta perdeli, dudakların kapalıya yakın “v” konumunda olduğu; kimi zaman temel ve bir-iki üst sesin birlikte duyulduğu “geçiş” karakterli stildir. Ninni türü öpey höömey gibi işlevsel alt örnekleri vardır. 

Kargıraa: En pes, gürültüsel “hırıltı” bileşenli; dağ/ova alt-türleri (dag/hovu kargıraa) ve tepe-vadi imgesiyle adlandırılan varyantları (kojagar, kaşpal) bulunur. 

Sıgıt: En tiz ve gergin olanıdır. Islık benzeri üst melodi belirgindir, hava akımı küçük dil ve dilin salınımlarıyla düzenlenir. 

Borbaŋnadır: Bas klarnetin alt perdesini andıran daha yumuşak ve pürüzsüz bir sestir. “Suyun taşlara çarpması” imgesine bağlanan bir stildir. Kimi parçalarda kargıraa ile geçişlilik gösterir. 

Ezeŋgileer: Sıgıt perdesindedir. Melodik varyantları doğaçlama gelişen, at sürme geleneğiyle ilişkilendirilen (çıraa, sayak, çeler) alt kalıpları vardır. 

Höömey'in Yaşam Biçimi ile İlişkisi

Tuva’nın geniş bozkır ve tayga coğrafyasındaki doğa sesleri (rüzgâr, su, hayvan çağrıları) göçebe çobanların işitsel çevresini şekillendirmiştir. Höömey, bu ses düzeninin müzikal taklidi olarak açıklanmıştır. Bölgelere göre stil baskınlıkları gözlenir (ör. Bay-Tayga’da kargıraa, Süt-Höl’de sıgıt). 

Höömey; göç sırasında çobanlarca icra edilmesi başta olmak üzere düğün, cenaze gibi geçiş ritüellerinde, bayram ve festival gibi kutlamalarda, spor karşılaşmalarında yer alır. Tuva animizmi/Şamanizmiyle de yakından ilişkilidir. Şamanlar doğa ruhlarıyla iletişim ritüellerinde belirli sesleri ve höömeyi araç olarak kullanırlar. 1990’larda Şamanizm’in kurumsal görünürlüğünün (dernek, araştırma merkezi) yeniden güçlenmesiyle müzik-şamanizm bağı yeniden araştırmalara konu olmaya başlamıştır.

Dil ve Fonetik Arka Plan

Tuva Türkçesi, eski Türkçenin arkaik özelliklerini ve gırtlaksı ünlüleri barındırır; vokal kanalında sürekliliği koruyan ünlü yoğunluğu, gırtlak şarkılarının akışına da yansır. Ünsüzlerin gerektirdiği daralmaların ses akışını kesmesi, höömeyde ünlü ağırlıklı artikülasyonu açıklayan bir noktadır.

^{Höömey İcrası (OOGII CHANNEL)}