Hakas Türkleri, tarih boyunca farklı isimlerle anılmış Güney Sibirya kökenli kadim bir Türk topluluğudur. Bugün Rusya Federasyonu’na bağlı Hakasya Özerk Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşayan bu halk, etnik ve kültürel kökenlerini Yenisey Kırgızlarına dayandırmaktadır.

Tarihî kaynaklarda “Abakan Tatarları”, “Minusinsk Tatarları”, “Yenisey Türkleri”, “Sagay”, “Kaç”, “Kızıl”, “Koybal”, “Beltir” gibi çeşitli alt boy ve bölge adlarıyla da anılmışlardır.

“Hakas” adı, resmî olarak 1923 yılında Sovyet idaresi tarafından kabul ettirilmiş olsa da bu adın 9. ve 10. yüzyıla ait Çin kaynaklarında geçen “Heges” formuyla ilişkili olduğu, bu yönüyle Kırgız isminin bir varyantı olarak halk tarafından benimsendiği düşünülmektedir.

Bugün Hakas Türkleri, Sibirya'nın güneyinde yer alan Yenisey Irmağı ve kolları çevresinde, başkent Abakan olmak üzere yaklaşık 61.900 km²'lik bir alanda yaşamaktadır. Hakasya Özerk Cumhuriyeti’nin toplam nüfusu yaklaşık 585.000 kişi olup etnik Hakaslar bu nüfusun yalnızca %11’ini oluşturmaktadır. Bu durum, bölgedeki uzun süreli Ruslaştırma politikalarının ve göç hareketlerinin sonucudur. Hakaslar, etnik kimliklerini ve kültürel miraslarını koruma çabası içinde olan bir topluluktur.

^{Hakas Türklerinin Millî Marşı (Khakassia Khanate)}

Tarihçe

Hakas Türkleri, tarih sahnesinde oldukça erken dönemlerden itibaren varlık göstermiş, Sibirya’nın güneyinde kadim Türk toplulukları arasında yer almıştır. İlk kez MÖ. 2. yüzyılda Hunlar döneminde, onların kuzeyinde yaşayan topluluklar arasında adları geçmektedir. Daha sonra Göktürk Kağanlığı devrinde, Yenisey Irmağı’nın aşağı kıyılarında yaşayan bu halk, Kem Irmağı vasıtasıyla Göktürklerle temas kurmuştur. Bu dönemde Türk topluluklarıyla siyasi ve kültürel bağlarını sürdürdükleri bilinmektedir.

Göktürklerin ardından Ötüken’de hâkimiyet kuran Uygurlar döneminde Hakaslar, Uygur karşıtı bir ittifak içerisinde yer almış ve Uygurlara karşı en güçlü direnişi göstermişlerdir. 840 yılında Uygur Kağanlığı'nı yıkan Hakaslar, kısa süreli de olsa bölgeye egemen olmuşlardır. Ancak bu hâkimiyet uzun sürmemiş; 924’te Kitanlar, 13. yüzyılda ise Moğollar bölgeye hâkim olmuştur.

Moğol egemenliğinin zayıfladığı 14. yüzyılda, Hongoray (Hooray) Reisliği adıyla yarı bağımsız bir siyasi yapı oluşturan Hakaslar, bu yönetimi 17. yüzyılın sonlarına kadar sürdürmüştür. Ancak 16. yüzyıldan itibaren Rusya’nın bölgeye yönelik yayılmacı politikaları neticesinde Hakaslar yavaş yavaş Rus etkisi altına girmiştir. 1727’de Çin ile Rusya arasında imzalanan Bura Antlaşması ile Hakasya resmen Rusya İmparatorluğu’nun hâkimiyet sahasına dahil edilmiştir.

Rus idaresine girilmesiyle birlikte, bölgedeki Türk halkları genel olarak “Tatar” adı altında sınıflandırılmıştır. Hakas kimliği ise uzun süre “Abakan Tatarları” veya “Minusinsk Tatarları” gibi bölgesel ve dıştan verilen adlarla tanımlanmıştır.

1917 Rus Devrimi’nden sonra ise bu halk için “Hakas” adının resmî olarak kullanılması önerilmiş ve 1923’te bu ad kabul edilmiştir.

Sovyetler döneminde Hakaslar, dil ve kültür açısından baskıcı politikalarla karşı karşıya kalmış; kolektivizasyon, asimilasyon ve Ruslaştırma uygulamaları sonucunda nüfusları azalmış, etnik kimlikleri erozyona uğramıştır. Ancak yine de geleneksel inançlar, Şamanizm, sözlü kültür ve ata kültü gibi unsurlar yer yer korunmayı başarmıştır.

^{Hakas Kopuzu ve Takpak (Şarkı) Söyleme Geleneği (Tengiz Türk)}

Dil ve Yazı Kültürü

Hakas Türkçesi, Sibirya Türk dilleri grubu içinde yer alan ve yazı dili oluşturulması bakımından görece geç kurumsallaşan lehçelerden biridir. Temelleri sözlü kültür dairesinde şekillenen Hakas Türkçesi, çağdaş dönemde yazılı hâle gelmiş, genç bir yazı dili olarak modern Türk lehçeleri arasında yerini almıştır.

Tarihî Süreç

Hakasça ile ilgili ilk bilimsel incelemeler 18. yüzyılda Rus ve Batılı araştırmacılar tarafından başlatılmıştır. Çarlık Rusyası döneminde bölgeye gönderilen seyyah ve dil bilimciler, Hakas Türkçesini genellikle Abakan Tatarcası veya Minusinsk Tatarcası olarak adlandırmışlardır.

Sovyet öncesi dönemde yapılan çalışmalarda, Hakaslar 6 ayrı boy temelinde sınıflandırılmıştır: Koybal (Hoyballar), Beltir (Piltir), Sagay (Sağay), Şor (Sor), Kaç (Haastar) ve Kızıl (Hızıl).

Zamanla bu boyların ağız özellikleri birbiri içinde erimiş ve dört temel ağız üzerinden Hakas yazı dili şekillenmiştir: Sagay, Kaç, Kızıl ve Şor.

^{Hakas Türkleriyle İlgili Belgesel (TVNET X)}

Yazı Dilinin Kuruluşu

Çağdaş Hakas yazı dili 1920’li yıllardan itibaren oluşturulmaya başlanmıştır. Başlangıçta Kiril alfabesi temel alınsa da yazı dili girişimleri birkaç farklı evreye ayrılır:

• Sovyet Öncesi Dönem (18.–19. yy): İlk dil kayıtları ve halk edebiyatı derlemeleri yapılmıştır.
• Sovyet Dönemi (1923–1991): Planlı bir biçimde alfabe, ders kitapları, sözlükler ve yazılı edebiyat üretilmiş; devlet eliyle Hakasçanın öğretimi teşvik edilmiştir.
• Çağdaş Dönem (1991 sonrası): Hakas yazı dili, resmî kurumlar tarafından desteklenmeye devam etmiş; ancak nüfusun azalması ve gençlerin Rusçaya yönelmesiyle kullanım alanı daralmıştır

Dilin Bugünkü Durumu

Bugün Hakasça, özellikle yaşlı kuşak tarafından konuşulsa da genç nesilde kullanımı ciddi oranda azalmıştır. Sovyet sonrası dönemde Rusçanın ana eğitim dili olması, göç ve şehirleşme, Hakas Türkçesinin gerilemesinde temel etkenlerdendir. Ancak yine de Hakas dili üzerine yazılmış sözlükler, gramer kitapları ve edebî eserler mevcuttur. Devlet destekli bazı programlarla dilin yaşatılması için çabalar sürmektedir.

Toplumsal Yapı ve Alt Gruplar

Hakas Türkleri, tarihsel süreçte birden fazla boydan oluşan karmaşık bir toplumsal yapıya sahip olmuştur. Bu yapı, hem dil hem de kültürel çeşitliliğin temelini oluşturur. Hakas halkı, tarihsel olarak altı ana boydan meydana gelmiştir: Sagay, Kaç, Kızıl, Koybal, Beltir ve Şor.

Zamanla bu boylar birbirleriyle kaynaşmış ancak her biri kendi kültürel ve ağız özelliklerini günümüze kadar kısmen koruyabilmiştir.

Ana Boylar

• Sagaylar: En eski Hakas boylarından biridir. Kültürel anlamda diğer boylara göre daha merkezî bir konuma sahiptir. Şamanik geleneklerin korunmasında etkin rol oynamışlardır.
• Kaçlar: Günümüzde Hakas Türkçesinin önemli ağızlarından birini oluşturan bu boy, özellikle dil ve sözlü kültür açısından belirgin özellikler taşır.
• Kızıllar: Adını bölgedeki “Kızıl” yerleşim biriminden alır. Etnik aidiyet ve dilsel kimlik açısından diğer boylarla benzerlik gösterse de ağız özellikleriyle ayırt edilir.
• Koyballar: Tarihsel süreçte Hakasya’nın batısında yaşayan bu boy, daha çok yerleşik hayata geçmiş topluluklardan oluşur.
• Beltirler: Göçebe kültürün belirgin temsilcilerindendir. Geçimlerini daha çok hayvancılık ve avcılıkla sürdürmüşlerdir.
• Şorlar: Aslen ayrı bir Türk topluluğu olan Şorların bir kısmı zamanla Hakaslar ile kültürel ve dilsel etkileşim içine girmiştir ve Hakas kimliği içinde anılmıştır.

Sosyal ve Demografik Yapı

Hakas Türkleri geleneksel olarak ataerkil aile yapısına sahip olmuşlardır. Toplumda yaşlılar ve kamlar (şamanlar) saygı görür; karar mekanizmalarında yer alırlar. Evlenme, doğum, ölüm gibi geçiş dönemleri, törenler ve tabularla çevrelenmiştir.

Bugün Hakasya Özerk Cumhuriyeti sınırlarında yaşayan Hakasların sayısı, toplam nüfusun yalnızca %11’i civarındadır (yaklaşık 60–70 bin kişi). Bu azınlık durum, kültürel devamlılık açısından ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Ruslaştırma politikaları ve modern yaşam biçimlerinin etkisiyle geleneksel sosyal yapı çözülme eğilimindedir. Ancak buna rağmen Hakas toplumu, boylara dayalı tarihsel hafızayı ve geleneksel kimliğini korumak adına kültürel kurumlar, folklor dernekleri ve akademik çalışmalar yoluyla mücadele etmektedir.

İnanç Sistemi

Hakas Türkleri, tarihsel süreç boyunca farklı inanç sistemleriyle karşılaşmış olmakla birlikte, toplumsal hafızalarının derinliklerinde en belirleyici öge olarak Şamanizm (Kamlık) geleneğini taşımaktadır. Bu inanç sistemi, yalnızca dinî değil, aynı zamanda toplumsal ve kültürel bir yapı taşı niteliğindedir. Hakasya’da bugün bile Şamanizm'e dayalı ritüeller düzenlenmekte; halk arasında “kam” olarak adlandırılan kişiler çeşitli işlevler üstlenmektedir.

Şamanizm’in Temel Unsurları

Hakas Şamanizmi, doğa ruhlarına, atalara ve kozmik düzene dayalı bir evren anlayışına sahiptir. Üç katlı evren tasarımı (gök – yer – yer altı) çerçevesinde ruhların varlığına inanılır. Kamlar bu dünyalar arasında aracılık yaparak hastalıkları iyileştirir, ruhları yolcu eder, toplumsal krizleri çözer.

Kamlar, özel doğum belirtileriyle seçilen ve uzun bir inisiyasyon süreciyle yetişen kişilerdir. Ayinlerinde davul (taygı), tütsü, renkli giysiler ve ruhlarla iletişime geçmeyi sağlayan çeşitli nesneler kullanırlar. Kamlık törenleri doğum, evlilik, ölüm gibi geçiş dönemlerinin yanı sıra hastalık, kuraklık, bereket gibi durumlarda da uygulanır.

Şamanizm ve Modern Dönem: Neo-Şamanizm

Sovyetler Birliği döneminde Şamanizm büyük ölçüde bastırılmış, kamlar “geri kalmışlık” sembolü olarak dışlanmış, yer yer cezalandırılmıştır. Ancak Sovyetler sonrası dönemde geleneksel kimliğin yeniden inşası bağlamında Neo-Şamanizm adıyla Şamanik uygulamalar canlanmıştır. Bu süreçte, özellikle kadın kamların (örneğin Ludmila Vasilyevna Kobecikova gibi) öne çıktığı ve hem tıbbi hem de ritüelistik uygulamalar gerçekleştirdiği görülmektedir.

Hakasya’da Diğer İnançlar

Hakaslar arasında tarihsel süreçte Şamanizm’in yanı sıra Burhanizm (Ak Din) ve Hristiyanlık gibi inançlar da etkili olmuştur. Burhanizm, doğa merkezli bir ahlaki düzen ve ruhsal temizlik anlayışını esas alırken; Hristiyanlık, özellikle Rus Ortodoks Kilisesi’nin bölgedeki misyoner faaliyetleriyle yayılma göstermiştir. Ancak bu dinlerin kabulü bile Şamanik geleneklerin tamamen ortadan kalkmasına neden olmamış, çoğu zaman bir senkretik yapıyla birlikte var olmuştur.

^{Ritüellerini Gerçekleştiren Hakas Türkleri (TRT Avaz)}

Atalar Kültü

Atalar kültü, Hakas inanç dünyasında merkezî bir yere sahiptir. Ölmüş ataların ruhlarına kurbanlar sunulur, onlara dualar edilir, mezarları düzenli olarak ziyaret edilir. Bazı durumlarda, ailelerin refahı doğrudan ataların memnuniyetine bağlanır. “Tañrı atalar” olarak anılan kutsal ruhların doğada varlıklarını sürdürdüklerine inanılır.

Atalara duyulan bu bağlılık, yalnızca ritüellerle sınırlı kalmaz; dağlar, ağaçlar, taşlar ve kaya idolleri gibi doğa unsurları da atalarla ilişkilendirilir. Örneğin Ulug Hurtuyah Taş gibi kaya idolleri, ataların mekânı olarak kabul edilir ve kült alanlarına dönüşür.

Ölüm ve Sonrası Uygulamaları

Hakaslarda ölüm sonrası yapılan uygulamalar, Şamanist dünya görüşü ile şekillenmiştir. Ölümün hemen ardından cenazenin bekletilmesi, ruh yolculuğu için hazırlıklar, ölü aşı (anma ziyafeti) ve yıl dönümü törenleri gibi çok katmanlı ritüeller icra edilir.

Temel Ölüm Ritüelleri

• Kamların Rolü: Ölüm anında ve sonrasında kamlar aracılığıyla ruhun öteki dünyaya doğru yolculuğu sağlanır.
• Ölü Aşı (Anma Ziyafeti): Ölen kişinin ruhuna sunulan yiyeceklerle yapılan törenlerdir. Bu, ataya saygının bir göstergesidir.
• Mezar ve Ruh İlişkisi: Mezarlar ruhların mekânı olarak görülür. Mezar başında yapılan törenler, ruhun huzur bulması için önemlidir.

Reenkarnasyon ve Ruh Göçü İnancı

Hakas mitolojisinde ve halk anlatılarında reenkarnasyon inancı da yer alır. Bir kişinin ruhunun aile içinde yeniden doğabileceğine, hatta ölü çocukların aynı aileye tekrar geldiğine dair anlatılar halk belleğinde canlıdır.

Kutsal Mekânlar

Hakasya’daki kaya idolleri, eski mezarlar, dağ zirveleri ve doğal oluşumlar, atalarla bağlantılı olarak kutsal kabul edilir. Buralarda adaklar adanır, dualar edilir ve toplu törenler düzenlenir. Bu mekânlar hem toplumsal hafızayı hem de etnik kimliği diri tutan unsurlardır.

Mutfak Kültürü

Hakas mutfağı, coğrafyanın sunduğu olanaklara ve göçebe geleneklere bağlı olarak şekillenmiştir. Et, süt ürünleri ve tahıl temelli beslenme biçimi öne çıkar. Et yemekleri, özellikle koyun ve sığır eti, Hakas sofralarının temelidir. Kurutarak saklanan etler, kemik suyuna dayalı çorbalar, yağlı hamur işleri ve fermente süt ürünleri geleneksel mutfağın başlıca ögelerindendir.

Öne çıkan bazı geleneksel yiyecekler şunlardır:

• Çırba (etli sebzeli çorba)
• Şılban (sulu et yemeği)
• Arıh (unla yapılan geleneksel yiyecek)
• Sütlü içecekler ve ekşitilmiş süt ürünleri

İçeceklerde ise kımız, ayran ve meyve otlarından yapılan fermente içecekler ön plandadır. Bazı yiyecek ve içecekler kutsal kabul edilerek törensel zamanlarda tüketilir.

Sözlü Kültür ve Halk Edebiyatı

Hakaslar, güçlü bir sözlü gelenek sahibidir. Destanlar, efsaneler, ağıtlar, bilmeceler, ninniler gibi türler kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Alp han, Hara Dayan, Altın Arığ gibi destanlar Hakas mitolojisinin temel metinleri arasında sayılır.

Bu anlatılar sadece eğlence değil; tarih, etik değerler, kahramanlık ve doğa anlayışını kuşatan öğretici yapılar da taşır. Sözlü kültür aynı zamanda Şamanizm ritüellerinin aktarımında da kritik rol oynar.

Müzik ve Çalgılar

Hakas halk müziğinde bozkır lirizmi hâkimdir. Enstrümantal müzikte komus (tellli çalgı) ve taygı (şaman davulu) en yaygın kullanılan çalgılardır. Ayrıca gırtlakla yapılan ezgiler (höömey) Hakaslara özgü vokal tekniklerdir. Törenlerde ve kutlamalarda bu müzik eşliğinde danslar yapılır, halk oyunları sergilenir.

Giyim ve El Sanatları

Hakas geleneksel kıyafetleri; yün, deri ve keçeden yapılan uzun tunikler, başlıklar ve çizmelerden oluşur. Kadın kıyafetlerinde süslemeler ve boncuk işlemeler görülür. Geleneksel el sanatlarında dokumacılık, keçe sanatı ve taş işlemeciliği ön plana çıkar.

Özellikle geleneksel takılar, hem estetik hem de koruyucu/ruhani anlamlar taşır. Tılsım amaçlı objeler, Şamanizm izlerini taşır.