Urfa meyan şerbeti (yerel adıyla biyanbalı), Şanlıurfa iline özgü, meyan kökü kullanılarak hazırlanan geleneksel bir içecektir. Bölge halkının tükettiği bu içecek, özellikle yaz aylarında ve Ramazan aylarında iftar sofralarının önemli unsurlarındandır. Ürün, 2013 yılında Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından mahreç işareti ile coğrafi işaret olarak tescillenmiş, 202 sayılı kayıtla koruma altına alınmıştır.
Biyolojik ve Tarihsel Arka Plan
Meyan bitkisi (Glycyrrhiza glabra), glikozit türevi glycyrrhizin maddesini içeren bir otsu bitkidir. Kökü, Antik Çin, Hititler, Roma, Osmanlı gibi birçok uygarlık tarafından tıbbi, gıda ve endüstriyel alanlarda kullanılmıştır. Hitit tabletlerinden Osmanlı şerbet reçetelerine kadar birçok kaynakta meyan kökü "her derde deva" olarak tanımlanmıştır. III. Mehmet’e özel hazırlanan “Terkib-i Şahi” gibi tarihi karışımların içerisinde yer almıştır. Günümüzde meyan kökü; ilaç, şekerleme vs. üretiminde de hammadde olarak değerlendirilmektedir. Osmanlı döneminde hem Avrupa’ya hem de Amerika’ya ihracatı yapılan bu ürün, yerel halk arasında “biyan”, “miyan”, “sus” gibi adlarla da bilinmektedir.
Yetişme Alanları ve Coğrafi Özellikler
Şanlıurfa’nın Birecik ilçesi ve Fırat Nehri kıyısı, meyan bitkisinin en yoğun biçimde yetiştiği bölgelerdir. Bu alanlarda toprak; organik maddece zengin, nemli ve kireçli alüvyon yapısıyla bitkinin glikozit ve aroma değerini artırmaktadır. Yetiştiği alanlar, bitki coğrafyası açısından İran-Turan floristik bölgesine dâhil olup aynı zamanda Akdeniz ikliminin etkisi altındadır. Toplama bölgeleri arasında Çamlıdere, Edene, İncirli (Merkez); Bozova, Kızlar, Kalecik (Bozova); Geçittepe, Böğürtlen, Mezra, Magaralı (Birecik); Mamuca, Horoz (Harran) ve Suruç gibi yerleşim birimleri yer almaktadır.
Üretim Süreci
Hazırlık Aşaması
Meyan bitkisi söküldükten sonra üzerindeki toprak ve çamurdan arındırılır, yaklaşık 20 cm’lik çubuklar hâline getirilir ve kurutulur. Ardından bu kökler değirmen ya da dövme yöntemiyle elyaf (lifli) hâle getirilir. 1 kg elyafa 10 gram karbonat ve 0,2 gram tarçın eklenerek hamur kıvamında karıştırılır ve kurutularak satışa hazır hâle getirilir.
Şerbet Hazırlama
Geleneksel yönteme göre 100 gr ipliksi meyan kökü, 2,5 litre buzla birlikte süzgece konulur. Buzun erimesiyle oluşan su meyan kökünü demlendirir. Yaklaşık 3 saat sonra şerbet oluşur. Tortular süzülerek ayrılır, köpürtme işlemi için birkaç kez sürahiler arasında aktarılır ve ardından buzla servis edilir. Modern uygulamalarda (UV)-C ışık teknolojisi ile raf ömrü 14 güne kadar uzatılabilmektedir.
Sunumu ve Geleneksel Yeri
Şerbet, geleneksel olarak pirinç, bakır ya da galvanizli sacdan yapılmış kalaylı güğümlerde taşınır. Şerbetçiler omuzlarındaki güğümle çarşıda dolaşır, tunç çıngırakları çalarak seslerini duyururlar. “Geldim, Bırdayam... Biyanbalıcı”, “Böbrek Doktoru”, “Her Derde Deva Beğım” gibi çağrılarla şerbetlerini tanıtırlar.
Satışlarda geleneksel olarak “çizgi hesabı” kullanılır; şerbet verilen dükkâna ödeme alınmaksızın bir işaret bırakılır ve haftalık ya da aylık hesaplaşma yapılır. Fakir kimselerden ücret alınmaması da geleneksel bir etik kuraldır.
Ramazan ve Sebil Kültürü
Özellikle sıcak yaz aylarına denk gelen Ramazanlarda iftar sofralarının baş içeceğidir. Öğleden sonra başlayan şerbet kuyrukları, iftar vaktine dek devam eder. Bazı hayırseverler, şerbetçilerin güğümünü satın alarak halka ücretsiz (sebil) dağıtım yaptırır. Cuma namazı sonrası cami önlerinde ve mezarlıklarda da aynı gelenek devam etmektedir.
Şanlıurfa mimarisinde yer alan sebillerde, “sebilci” adı verilen görevliler şerbet dağıtır. Bu sebiller bazen kurucusunun mezarını da içinde barındırır, böylece hem dua hem sadaka niyetiyle hizmet verir.
Denetim ve Coğrafi İşaret Koruması
Urfa meyan şerbeti (Biyanbalı), Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından 202 numaralı mahreç işaretiyle 2013 yılında tescillenmiştir. Ürünün üretim, işleme, ambalajlama ve satış süreçleri; Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası koordinatörlüğünde, ilgili yerel kurumlar tarafından denetlenmektedir. Denetimler yılda en az bir kez yapılmakta, gerektiğinde şikâyet üzerine de gerçekleştirilmektedir. Koşullara uymayan işletmelere yasal yaptırımlar uygulanmaktadır.
