Urnes Stavkirke (Urnes Ahşap Kilisesi), Norveç’in batısında, Sogn og Fjordane bölgesindeki Luster belediyesine bağlı Ornes köyünde Lustrafjorden kıyısında yer alan Orta Çağ ahşap kilisesidir. UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne 1979 yılında alınmış olup listede yer alan tek stavkirke (ahşap direkli kilise) konumundadır. İnşası 1130’lu yıllara tarihlenen kilise, Viking sanatı ile Hristiyan Orta Çağ mimarisinin kaynaşmasını temsil eden bir kültürel anıttır. Bugün ayakta kalan 28 Norveç stavkirke arasında en eski ve en zengin süslemelere sahip olanıdır.
Urnes Stavkirke (grosun)
Tarihsel Arka Plan
Önceki Kiliseler
Arkeolojik kazılar ve yapı üzerindeki incelemeler, günümüzdeki Urnes Stavkirke’nin aynı yerde inşa edilmiş dördüncü kilise olduğunu göstermektedir. İlk kilisenin muhtemelen 1000’li yılların başında, Hristiyanlığın bölgede yayılmaya başlamasıyla kurulduğu tahmin edilmektedir. 1950’lerde yapılan kazılarda zeminde bulunan direk çukurları ve mezarlar, daha erken dönem kiliselerinin varlığını doğrulamıştır.
12. Yüzyılda İnşa
Günümüzde ayakta duran yapı, dendrokronolojik analizlere göre 1129–1132 yılları arasında kesilen ağaçlardan inşa edilmiştir. Yapı, bölgedeki zengin bir ailenin özel ibadet mekânı olarak düşünülmüş ve aristokratik çevrelerin sanatsal beğenilerini yansıtmıştır. Kilisenin inşasında hem yerel marangozluk geleneği hem de Avrupa’daki Romaesk mimarinin etkileri görülür.
Orta Çağ ve Sonrası
Reformasyon sonrasında (1537) kilise Protestan geleneğe uyum sağlayacak şekilde değişiklikler geçirmiştir. 1601’de koro uzatılmış, 17. yüzyıl sonunda ise yeni mihrap ve vaaz kürsüsü eklenmiştir. 1881’de kilisenin cemaati Solvorn’a bağlanmış, yapı ibadet işlevini büyük ölçüde yitirmiştir. Aynı yıl Fortidsminneforeningen (Norveç Tarihi Anıtları Koruma Derneği) mülkiyeti devralmış ve kilise, modern koruma anlayışıyla himaye altına alınmıştır. Günümüze kadar da bu kurum tarafından korunmuştur.
Urnes Stavkirke (Signe Karin)
Mimari Yapı
Plan ve Taşıyıcı Sistem
Urnes Stavkirke, basilika planına sahip olup yükseltilmiş bir orta nef ve onu çevreleyen yan neflere ayrılmıştır. 14 ahşap dikme (stav), taş temele oturan kirişlerle desteklenmiş ve karmaşık bir eklem sistemiyle çatıyı taşımaktadır. Yapıdaki bu teknik, Orta Çağ ahşap mimarisinin en gelişmiş örneklerinden biri kabul edilmektedir. Çatının eğimli yapısı, yağışlı Norveç iklimine uyum sağlamak amacıyla geliştirilmiştir.
Urnes Stili
Kuzey kapısında görülen süslemeler, “Urnes Stili” olarak adlandırılan ve Viking sanatıyla ilişkili özgün bir üslubu temsil eder. Bu üslupta stilize hayvan figürleri, iç içe geçmiş yılan benzeri yaratıklar ve bitkisel motifler yoğun olarak görülür. Süslemeler 1070–1080 yıllarına tarihlenmekte olup, daha eski bir kiliseden günümüze aktarılmıştır. Urnes Stili yalnızca bu kiliseye özgü olmayıp, İsveç ve Britanya Adaları’ndaki bazı taş anıtlarda ve runik yazıtlarda da görülmektedir.
Romaesk Etkiler
Kilisenin iç mekân düzeninde Romaesk mimarinin etkisi açıktır. Sütun başlıklarında görülen kentaur, ejderha, griffon ve geyik figürleri, Orta Çağ Avrupa taş kiliselerindeki motiflerin ahşaba uyarlanmış hâlidir. Bu durum, Urnes Stavkirke’nin yalnızca yerel bir mimari gelenek değil, aynı zamanda Avrupa’nın geniş kültürel etkileşim ağının da bir ürünü olduğunu göstermektedir.
Urnes Stavkirke Kuzey Kapısındaki Süslemeler (astrid westvang)
İç Mekân ve Sanat Eserleri
Heykel ve Oyma İşleri
Kilisenin dikkat çekici unsurlarından biri, koro girişinde yer alan Kalvarie grubudur. Yaklaşık 1150’ye tarihlenen bu ahşap heykel, çarmıha gerilmiş İsa’yı, yanında Meryem ve Vaftizci Yahya ile birlikte tasvir eder. Orta Çağ Avrupa’sında ahşap heykel sanatının nadir örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir.
Litürjik Eşyalar
Kilisenin orijinal litürjik donatılarının bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Limoges yapımı emaye bronz şamdanlar, Orta Çağ’dan kalma gemi biçimli demir şamdan, “biskopstol” olarak bilinen episkop koltuğu ve çeşitli ikonalar korunmuştur. Bu eserler, dönemin uluslararası ticaret ağlarını da yansıtır: Limoges şamdanları Fransa’dan, ultramarin pigmenti ise İpek Yolu üzerinden temin edilmiştir.
Duvar Resimleri
1601 tarihli duvar resimlerinde havari figürleri, bitki süslemeleri ve barok etkili motifler yer alır. Bu resimler, Norveç’te Reformasyon sonrası kilise dekorasyonunun tipik örneklerindendir.
Koruma Çalışmaları
Tarihsel Restorasyonlar
Urnes Stavkirke, 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında kapsamlı restorasyonlar geçirmiştir. 1900’lerde yapılan müdahaleler sırasında bazı ek yapılar kaldırılmış, çatı yeniden kaplanmış ve yıpranmış cepheler onarılmıştır.
Modern Koruma Programı
2001–2015 yılları arasında Norveç Kültürel Miras Müdürlüğü tarafından yürütülen Stavkirke Koruma Programı çerçevesinde kilisenin temelleri yeniden düzenlenmiş, subsidans (zemin çökmesi) sorunu giderilmiş ve iç mekân eserleri korunmuştur. Özellikle Kalvarie grubuna yönelik titiz koruma çalışmalarıyla eserin orijinal formu büyük ölçüde korunmuştur.
Günümüzdeki Koruma Önlemleri
Kilise, yangın riskine karşı gelişmiş bir söndürme sistemi ile donatılmıştır. Ayrıca aşırı turizm baskısını sınırlamak amacıyla ziyaretçi sayısına kısıtlamalar getirilmiştir.
Urnes Stavkirke (karaian)
Kültürel ve Evrensel Önemi
Urnes Stavkirke, Viking Çağı’nın sanat anlayışı ile Hristiyan Orta Çağ’ın teolojik sembollerini bir araya getiren eşsiz bir yapıdır. UNESCO, kiliseyi üç ana gerekçeyle Dünya Mirası ilan etmiştir:
- (i) İskandinav ahşap mimarisinin üstün bir örneği olması,
- (ii) Ortaçağ Avrupa’sındaki ahşap yapı geleneğini temsil etmesi,
- (iii) Daha eski yapılardan devraldığı unsurlarıyla Romaesk taş mimarisinin ahşapta ifadesini sunması.
Bu özellikleriyle Urnes Stavkirke, hem Norveç’in ulusal kimliğinde hem de dünya kültür mirasında merkezi bir konuma sahiptir.
Urnes Stavkirke, yaklaşık dokuz yüzyıldır varlığını sürdüren ve farklı dönemlerin kültürel, dini ve sanatsal izlerini bir araya getiren çok katmanlı bir anıttır. Mimari yapısı, Urnes Stili süslemeleri, korunmuş litürjik donatıları ve UNESCO tarafından tanınan evrensel değeriyle yalnızca Norveç’in değil, tüm dünyanın ortak mirası olarak kabul edilmektedir.
Günümüzdeki Durum
Urnes Stavkirke günümüzde aktif bir cemaat kilisesi değildir; ancak yaz aylarında sınırlı ölçüde dini törenlerde kullanılmaya devam edilmektedir. UNESCO Dünya Mirası statüsü nedeniyle hem Norveç hükümeti hem de Fortidsminneforeningen (Norveç Tarihi Anıtları Koruma Derneği) tarafından sıkı bir koruma altındadır. İklim değişikliği, yangın riski ve yoğun turizm baskısı yapının kırılganlığını artıran başlıca faktörler arasında görülmektedir.
