Aziz Yuhanna Kaneo Kilisesi, Kuzey Makedonya’nın Ohrid kentinde, Ohrid Gölü’ne bakan kayalık bir çıkıntı üzerinde yer alan Orta Çağ’a ait bir Ortodoks yapıdır. Patmoslu Yuhanna’ya adanmış olan kilise, mimari biçimi ve ikonografik programıyla Bizans ile bölgesel Ermeni etkilerinin birleşimini yansıtır. Tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 13. yüzyılda inşa edildiği kabul edilen yapı, freskleri, ahşap ikonostası ve yerel aziz portreleriyle hem dini hem de kültürel açıdan bölgenin önemli miras unsurlarından biridir.

Konum ve Adlandırma

Aziz Yuhanna Kaneo Kilisesi (Makedonca: Свети Јован Канео), Kuzey Makedonya’nın güneybatısında, Ohrid kentinin eski yerleşim dokusu içinde, Kaneo Plajı’nın üzerinde kalan kayalık bir çıkıntı üzerinde yer alır. Konumu, yapıyı göl kıyısına hâkim bir doğal teras üzerinde tanımlar ve çevresindeki sarp kaya oluşumlarıyla birlikte yapının siluetini belirginleştirir. Kilisenin “Kaneo” adı, bulunduğu kıyı kesiminin eski yerel adından gelmektedir. Kilise, “Yuhanna Teolog” olarak da anılan Patmoslu Aziz Yuhanna’ya adanmıştır.

^{Aziz Yuhanna Kaneo Kilisesi (qiv)}

Tarihçe

Kuruluş ve Erken Dönem

Kilisenin inşa tarihi kesin olarak belgelenmiş değildir. Arkeolojik ve yazılı göstergeler ile üslup değerlendirmeleri, yapının 13. yüzyılda şekillendiğini düşündürür. En erken fresk tabakası yaklaşık 1290 dolayına tarihlenir. Kiliseye ait mülklere değinen ve St. Konstantin ve Elena Kilisesi’ndeki bir yazıtta geçen 1447 tarihli kayıt, yapının bu tarihten önce mevcut olduğuna işaret eder.

14. Yüzyıl Müdahaleleri

Osmanlı yönetiminin bölgeye gelişi öncesinde, 14. yüzyılda yapıda onarım/yenileme çalışmalarının yürütüldüğü anlaşılmaktadır. Bu onarımlar, mevcut duvar resimleri katmanlarının ve strüktürel düzenin korunmasına/pekiştirilmesine yönelik bir evre olarak değerlendirilir.

Osmanlı Dönemi, Terk Evreleri ve 19. Yüzyıl Eklentileri

Osmanlı döneminde yapının bir süre manastır yerleşimi olarak yaşamını sürdürdüğü; ancak zaman içinde manastır hayatının zayıflamasıyla yapının kısmen harap olduğu ve 17–19. yüzyıllar arasında dönemsel terk/ihmal evreleri yaşadığı belirtilir. 19. yüzyılda iç mekâna yeni bir ahşap ikonostas yerleştirilmiş; hasarlı fresk bölgelerinin bir kısmı bu yüzyılda yeniden boyanmıştır. 1844 yılında, bölgenin üretken duvar/ikon ressamlarından Dicho tarafından “Tanrı’nın Annesi (Theotokos) – Pantochora” ikonası yapılmış; apsis konkasında ise “Platytera” şemasında Tanrı’nın Annesi ve kucağında Mesih tasviri yer alacak şekilde yeniden düzenlemeler gerçekleştirilmiştir.

20. Yüzyıl Koruma Süreçleri

1963–1964 yıllarında yapılan konservasyon çalışmaları sırasında, kubbede gizli kalmış fresklerin bir bölümü ortaya çıkarılmış; özgün kütle ve cephe düzenini bozduğu anlaşılan bazı geç dönem eklentiler kaldırılarak yapının tarihsel karakteri okunur hâle getirilmiştir.

^{Aziz Yuhanna Kaneo Kilisesi (Fotoğraf: İlayda Seray Canbaz)}

Mimari Özellikler

Yapı, dikdörtgen plan üzerine oturtulmuş haç biçimli (cruciform) bir plana sahiptir. Doğu tarafında üç kenarlı bir apsis ve ortada sekizgen bir kubbe yer alır. Mimarının kimliği bilinmemektedir. Kilise, Bizans ve Ermeni mimari öğelerinin bir sentezi olarak değerlendirilmektedir; özellikle kubbenin saçak kısmındaki zikzak hatlı düzenleme Ermeni etkisini yansıtır.

İç mekânda 13. yüzyıla tarihlenen freskler yer alır. Kubbe ve apsisteki sahneler arasında “Pantokrator İsa”, “Tanrı’nın Annesi Platitera” ve litürjik sahneler öne çıkar. Aziz Kliment Ohridski, Aziz Erasmus ve Başpiskopos Konstantin Kabasilas’ın tasvirleri de ikonografik açıdan dikkat çekicidir.

Günümüzdeki Durum

Geç dönem eklerinin uzaklaştırılması ve 1960’larda yapılan konservasyon uygulamaları sayesinde, yapının özgün plan ve bezeme kurgusu büyük ölçüde okunabilir durumdadır. Kilise, günümüzde hem ibadet hem de ziyaret amaçlı kullanılan bir mekân olarak işlev görür; iç mekânda 13. yüzyıl fresk tabakasından kalan parçalar, 19. yüzyıl müdahaleleriyle birlikte katmanlı bir görsel tarih sunar. Bugün hem ibadet hem de turistik ziyaretler için kullanılan kilise, Ohrid’in simgesel yapılarından biri olarak kabul edilmektedir.

Kültürel ve Dini Önemi

Aziz Yuhanna Kaneo Kilisesi, Ohrid’in Orta Çağ Hristiyan mirasının bir bileşeni olarak Geç Bizans/Balkan sanatının ikonografik ve mimari çeşitliliğini örnekleyen bir yapıdır. İçerisindeki yerel aziz/ruhani önder portreleriyle Ohrid kilise geleneğini belgelemesi; plan ve cephe-kubbe ayrıntılarında görülen üslup harmanı (Bizans/Ermeni etkileri) bakımından orta çağ Balkan anıtları içinde karşılaştırmalı çalışmalara malzeme sunması, yapının akademik önemini belirleyen başlıca unsurlardır.