Yumurta Topuk Çarşamba Ayakkabısı, Türkiye'nin Samsun ilinin Çarşamba ilçesinde yüz yılı aşkın süredir üretilen, el işçiliğine dayalı geleneksel bir ayakkabı türüdür. İlk üretimleri 1900’lü yıllara uzanmaktadır. 1930’larda yaygınlık kazanmış, 1950’lerden itibaren yöreyle özdeşleşmiştir. “Yumurta topuk” ifadesi, ayakkabının yaklaşık 35 mm yüksekliğindeki ahşap ökçesini tanımlamakta olup, zamanla ürüne kimlik kazandıran belirleyici bir terime dönüşmüştür. 【1】
Yumurta Topuk Çarşamba Ayakkabısı (AA)
Tarihsel Süreç
Zileli Osman Usta tarafından 1950’lerde Çarşamba’ya getirilen yumurta topuk tasarımı, çarık ve kara lastikten esinlenerek geliştirilmiştir. 【2】 Deri, tek parça saya formunda işlenmiş ve dikişsiz bir biçimde şekillendirilmiştir. Bağcıksız, işlemesiz ve “basık” olarak tanımlanan bu form, ayakkabının külhanbeyi kimliğiyle bağdaşan kültürel bir simgeye dönüşmesini sağlamıştır. 1980’lerden itibaren sipariş üzerine üretilmeye başlanmış, 1990’lı yıllarda ise halk arasında “yumurta topuk” ifadesi yerleşmiştir.【3】
Teknik Özellikler ve Yapı
Çarşamba ayakkabısı tamamen el işçiliğiyle üretilir. Tek parça dana veya özel siparişlerde keçi derisi tercih edilir. Saya parlak, pürüzsüz ve astarlıdır. Sayada dikiş bulunmaz; burun kısmı bombe ile sertleştirilerek ince ve uzun bir form kazandırılır. Ayakkabı topuğuna basılarak da giyilir; derinin çekilerek eski formunu alması, bu kullanım biçimini mümkün kılar. Ökçe kapağı siyah veya kahverengi plastik olup, ökçe çivileriyle sabitlenir.
Yumurta Topuk Çarşamba Ayakkabısı (AA)
Üretim Süreci
Yumurta Topuk Çarşamba Ayakkabısı’nın üretimi yaklaşık bir hafta sürer ve usta işi el emeğine dayalı aşamalardan oluşur:
- Stampa ve Saya Hazırlığı: Ayakkabı numarasına göre oluşturulan stampa, deriye yerleştirilerek saya kesilir. Sayanın arka kısmında kullanılacak fileto deri parçası hazırlanır. Ter geçirmez kumaştan saya astarı elde edilir; fileto ve astar traşlanarak inceltilir.
- Saya ve Astarın Birleştirilmesi: Traşlanmış bölgeye astar dikilir; yapıştırıcı sürülerek saya ve astar birbirine tutturulur. Ardından dikilerek şekillendirilir ve arka bölgeye fileto eklenir.
- Kalıba Montaj ve Kurutma: Köseleden yapılan taban astarı kalıba çakılır; saya kalıba geçirilir ve burun kısmına bombe yerleştirilir. Saya tabana çivilerle tutturulur, yapıştırıcı uygulanarak kuruması sağlanır. Modern fırınlarda bu işlem 10–15 dakikada tamamlanabilir.
- Taban ve Beldemiri Uygulaması: Çiviler sökülür; saya tekrar yapıştırıcıyla tabanla birleştirilir. Beldemiri taban astarının ortasına yerleştirilerek güçlendirme sağlanır. Köseleden taban ve beldemiri birleştirilerek çekiçle dövülür.
- Dikiş ve Ökçe Montajı: Taban altı soyularak yapıştırma alanı oluşturulur; ökçe zımparalanarak tabana yapıştırılır ve çivilerle sabitlenir. Kalıp çıkarılır ve saya, taban ve taban astarı mum iplik ile dikilir.
- Frezeleme ve Cilalama: Piyanta ve ökçe düzlenir, boyanır ve döner fırçalarla cilalanır. Taban altı zımparalanarak boya tutuculuğu artırılır ve erken su alımına karşı önlem sağlanır. Taban cilalanır, sonra mostra taban astarına yapıştırılır; ayakkabı kullanıma hazır hâle getirilir.
Yapım Aşamasından Bir Görüntü (AA)
Kullanılan Malzemeler
Ayakkabının üretiminde hem teknik araçlar hem yapısal bileşenler önem taşır.
- Teknik araçlar: Çekiç, danalya, kerpeten, çark, filo, raspa, neopren.
- Yapısal malzemeler: Tek parça dana/keçi derisi saya, astar kumaşı, bombe, kösele taban ve astar, beldemiri, ağaç ökçe, ökçe kapağı, ökçe ve monta çivisi, ağaç çivi, kasaburuk, mostra, ahşap kalıp, fileto.
Coğrafi İşaret ve Kültürel Değer
09.10.2020 tarihinde Çarşamba Belediyesi tarafından mahreç işaretiyle tescillenmiştir. Üretimin tüm aşamaları Samsun ili Çarşamba ilçesi sınırları içinde gerçekleşmelidir. Ayakkabının özgün formu, üretim tekniği ve kültürel bağlamı bu coğrafi sınırla doğrudan ilişkilidir.
Simgesel Temsiller ve Yayılım
Ayakkabı, beyaz çorap, kül rengi pantolon, yelek ve sekiz köşeli kasketle birlikte giyildiğinde "geleneksel delikanlı kimliği"nin bir parçası hâlini almıştır. Yerel üreticilerin çabaları sayesinde ürün Avrupa ülkelerinde de tanıtılmıştır.
Denetim ve Sürdürülebilirlik
Denetimler Çarşamba Belediyesi koordinasyonunda, ilgili ticaret odaları ve meslek birliklerinin katılımıyla yürütülmektedir. Malzeme kalitesi, üretim tekniği ve coğrafi işaret uygulamaları düzenli olarak kontrol edilmekte; kültürel süreklilik, sınırlı sayıda usta eliyle yaşatılmaktadır.
