Ayancık keten bezi, Türkiye’nin Sinop iline bağlı Ayancık ilçesinde, keten bitkisinden elde edilen ipliklerle el dokuma tezgâhlarında üretilen bir tekstil ürünüdür. Mahreç işaretiyle coğrafi tescil almış olan bu keten bezi, serin tutma, nem emme ve dayanıklılık özellikleriyle bilinir. Ayancık Halk Eğitim Merkezi ve Akşam Sanat Okulu Müdürlüğü tarafından tescillenen bu ürün, bölgenin geleneksel dokumacılık mirasını temsil eder ve hem iç giyim hem de ev tekstili ürünlerinde yaygın olarak kullanılır.
Tarihçe
Ayancık keteni, bölgenin serin ve nemli iklimine uygun keten bitkisi tarımına dayanan uzun bir geçmişe sahiptir. Yöre halkı, geleneksel giysilerinde ve folklorik kıyafetlerinde keten bezini tarih boyunca kullanmıştır.
Ayancık keten bezi, 26 Kasım 2012 tarihinde Ayancık Halk Eğitim Merkezi ve Akşam Sanat Okulu Müdürlüğü tarafından Türk Patent ve Marka Kurumu’na yapılan başvuruyla mahreç işareti olarak tescillenmiş ve 7 Aralık 2017 tarihinde koruma altına alınmıştır. Bu tescil, ürünün Ayancık’a özgü özelliklerini koruma altına alarak yerel dokumacılık geleneğinin devamını sağlamayı amaçlar.
Özellikler
Ayancık keteni, keten bitkisinden elde edilen ipliklerin ahşap el dokuma tezgâhlarında işlenmesiyle üretilir. Keten ipliğinin doğal rengi kahverengiye dönük mat ve koyudur; ancak odun külüyle kaynatılarak ağartıldığında krem rengine dönüşür. İplikler genellikle tek kat ve bükümlüdür.
Dokumalar, üç farklı iplik kombinasyonuyla yapılır:
- Keten-Keten Dokumalar: Atkı ve çözgü iplikleri tamamen ketenden oluşur.
- Keten-Pamuk Dokumalar: Atkı ipliği keten, çözgü ipliği pamuktur.
- Pamuk-Keten Dokumalar: Atkı ipliği pamuk, çözgü ipliği ketendir.
Ayancık keten bezinin en belirgin özelliği, yaz aylarında serin tutması, terletmemesi ve yüksek nem emiciliğidir. Bu özellikler, keten bezini özellikle iç giyim (göynek, işli don, nezgep), ev tekstili (çarşaf, peşkir, perde) ve pürsel (tarhana ve makarna kurutmak için kullanılan yaygı) gibi ürünlerde tercih edilir hale getirir. Keten bezinin kumaş genişliği 47-52 cm arasında değişir ve bezayağı tekniğiyle dokunur. Çözgü iplikleri, un, nişasta, yağ ve sabun karışımından oluşan haşıl ile işlenerek dayanıklılık ve kayganlık kazanır. Dokumalarda kullanılan tarakların sıklığına göre, 1 cm²’de 12-20 çözgü teli ve 12-16 atkı teli bulunur.
Üretim Yöntemi
Ayancık keteninin üretimi, tarımdan dokumaya kadar uzanan geleneksel bir süreç izler.
Tarım
Ayancık’ın serin ve nemli iklimi, keten bitkisinin yetişmesi için elverişlidir. Keten, özellikle Mayıs-Haziran aylarında suya ihtiyaç duyar ve bu dönemde bölgedeki yağışlar verimliliği artırır. Keten, geçirgen, kumlu-killi ve orta ağırlıkta topraklarda iyi gelişir. Toprak tavında, genellikle Eylül-Ekim aylarında serpme yöntemiyle ekilir. Keten, küsküt otu gibi zararlılara karşı dikkatle korunur.
Lif Elde Etme
Hasat edilen keten bitkisi demetler halinde kurutulur ve lifler havuzlama yöntemiyle ayrılır. Havuzlama iki şekilde yapılır:
- Çiğde Havuzlama: Keten sapları çayır veya mera üzerine serilir ve 1-1,5 ay boyunca rüzgâr ve nem etkisiyle lifler yumuşar. Bu yöntemde lifler koyu renk alır.
- Suda Havuzlama: Keten demetleri taşla örülü kuyularda 5-8 gün suda bekletilir. Bu yöntem, daha beyaz ve temiz lifler elde edilmesini sağlar.
Havuzlama sonrası keten demetleri süzülür, güneşte 8-10 gün kurutulur ve fırınlanarak gevrek hale getirilir. Mengenez adı verilen bir aletle odunsu kısımlar ayrılır, ardından taraklama işlemiyle lifler temizlenir. Taraklama sonucunda üç kalite iplik elde edilir:
- Parmak: Her tür dokumada kullanılabilen yüksek kaliteli iplik.
- Semen: Kalın çarşaf, çuval veya kilim gibi kaba dokumalarda kullanılır.
- Çöpür: Yatak ve yastık doldurmada kullanılan düşük kaliteli döküntü.
Dokuma Süreci
Taraklanan lifler çıkrıkta iplik haline getirilir ve odun külüyle kaynatılarak beyazlatılır. İplikler, elepçek adı verilen ahşap düzeneğe sarılır, ardından masuralara aktarılır. Çözgü iplikleri haşıl yapılarak tezgâha hazırlanır. Dokuma, ahşaptan yapılmış, çivi kullanılmadan birleştirilen ve yerel adı “düzen” olan tezgâhlarda yapılır. Tezgâhlarda 4 güç ve 2 ayak bulunur; taraklar kamış dişli ve ahşap çerçevelidir. Peşkir dokumalarda seyrek tarak, giyimde ise sık tarak kullanılır. Dokumalar, ketene-keten, ketene-pamuk veya pamuğa-keten kombinasyonlarıyla yapılır. Peşkirler 50x100 cm ebatlarında, renkli ipliklerle geometrik desenlerle (örneğin, Şeftali yarımı, Çerkez kızı, Kandil) süslenir. Çarşaflar, kök boyayla renklendirilmiş ipliklerle dokunur ve çırpma dikiş tekniğiyle birleştirilir.
Denetim ve Kalite Kontrolü
Ayancık keteninin coğrafi işaret standartları, bir denetim komisyonu tarafından korunur. Komisyon, şu üyelerden oluşur:
- Sinop Üniversitesi Ayancık Meslek Yüksek Okulundan bir öğretim üyesi,
- Ayancık Halk Eğitim Merkezi ve Akşam Sanat Okulundan bir öğretmen veya usta öğretici,
- Ayancık Esnaf ve Sanatkârlar Odasından bir temsilci,
- Ayancık İlçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğünden bir temsilci,
- Ayancık Belediyesinden bir temsilci.
Komisyon, Ayancık Halk Eğitim Merkezinin dokuma atölyesini ayda bir, diğer üreticileri yılda bir denetler. Şikâyet durumunda ek denetimler yapılır. Denetimlerde, keten ipliğinin yerel üretim olup olmadığı, el dokuma tezgâhlarının uygunluğu ve ürünlerin yerel özelliklere uygunluğu değerlendirilir. Komisyon, gerektiğinde kamu veya özel kuruluşlardan destek alabilir.
Etki ve Önemi
Ayancık keteni, bölgenin kültürel ve ekonomik dokusuna önemli bir katkı sağlar. Geleneksel dokumacılık tekniklerini yaşatarak yerel zanaatkârlar için bir geçim kaynağı oluşturur. Keten bezinin doğal, serin tutan ve çevre dostu özellikleri, sürdürülebilir tekstil üretimine olan ilgiyi artırır. Coğrafi işaret tescili, Ayancık keteninin ulusal ve uluslararası tanınırlığını güçlendirerek bölgenin kültürel mirasının korunmasına katkıda bulunur. Geleneksel giysilerdeki ve folklorik desenlerdeki kullanımı, Ayancık’ın kültürel kimliğini yansıtır ve turistik değerini artırır.
