Benlik saygısı, bireyin kendine ilişkin yaptığı değerlendirmeleri, kendini ne ölçüde değerli bulduğunu ve benlik kavramını ne derece beğendiğini ifade eden psikolojik bir kavramdır. Daha teknik bir tanımla, bireyin mevcut benlik imgesi (gerçek benliği) ile ideal benliği (olmak istediği kişi) arasındaki farkı değerlendirmesi olarak açıklanır. Bu iki benlik algısı birbiriyle ne kadar örtüşürse, kişinin benlik saygısı o kadar yüksek olur. Benlik saygısı, yaşam boyu devam eden öğrenilmiş bir süreçtir.

Literatürde benlik saygısı farklı şekillerde kavramsallaştırılmıştır. Rosenberg, benlik saygısını bireyin kendine yönelik olumlu ya da olumsuz tutumları olarak tanımlarken , Coopersmith ise bireyin kendini yeterli, önemli, başarılı ve değerli olarak algılama derecesi olarak ele almıştır. Daha güncel bir yaklaşım ise benlik saygısını iki boyutlu bir yapı olarak inceler:

• Kendini Sevme (Self-Liking): Bireyin kendini sosyal bir varlık olarak değerli görmesi, onaylaması ve kendine öznel olarak değer biçmesiyle ilgilidir. Bu boyut, bireyin "kim olduğu" ile ilgilidir.

• Öz Yeterlik (Self-Competence): Kişinin hedeflere ulaşma ve istenen sonuçları elde etme konusunda kendini yetkin, etkili ve kontrol sahibi olarak görme hissidir. Bu boyut ise bireyin "ne yapabileceği" ile ilişkilidir.

Bu iki boyut birleşerek bireyin genel benlik saygısını oluşturur.

Gelişimi

Benlik saygısının temelleri erken çocukluk döneminde atılır ve bu süreçte ebeveyn tutumları büyük ölçüde belirleyicidir. Anne ve babaların sevgi dolu yönlendirmeleri, çocuğun kapasitesini geliştirmesine yardımcı olur. Çocuğu olduğu gibi kabul etmek, ona değer vermek, kararlara katılımını sağlamak ve empatik bir yaklaşım sergilemek gibi tutumlar benlik saygısının gelişimini olumlu yönde etkiler.

Okul öncesi dönemde (5-6 yaş) akademik benlik saygısı oluşmaya başlar. Bu aşamada ebeveynlerin yanı sıra öğretmenlerin tutumları da önem kazanır. Benliğin gelişimi açısından en önemli dönem ise ergenlik çağıdır. Bu dönemde benlik saygısı büyük ölçüde beden imajı tarafından belirlenir. Ergen, kimliğini oluşturma çabası içindeyken akran grupları, aileden sonra aidiyet, onaylanma ve kabul görme hissini sağlayan önemli bir sosyal çevre haline gelir.

Düşük ve Yüksek Benlik Saygısının Özellikleri

Psikolojik işlevlerin merkezinde yer alan benlik saygısı, ruh sağlığı, davranışların motivasyonu ve kişilik bütünleşmesinde önemli bir faktördür.

Yüksek Benlik Saygısı 

Yüksek benlik saygısına sahip bireyler kendilerinden hoşnutturlar ve güçlü yanlarına, yeteneklerine odaklanırlar. Kendine güven, iyimserlik, başarma isteği ve zorluklar karşısında yılmama gibi olumlu nitelikler gösterirler. Bu kişiler, sosyal ilişkilerinde daha başarılı olma, grup içinde konuşmaya daha istekli olma, girişkenlik ve güçlü başa çıkma becerileri sergileme eğilimindedir.

Düşük Benlik Saygısı

Düşük benlik saygısı, benliğin değerini düşürücü yaşantılar sonucunda ortaya çıkar. Bu durumdaki bireylerde yüksek düzeyde kaygı, psikosomatik belirtiler ve depresyon görülebilir. Kendine güvenleri zayıf, başkalarına karşı bağımlı, utangaç, daha az yaratıcı ve daha otoriter olma eğilimindedirler. Ayrıca, düşük benlik saygısı, bireyin durumunu gerçekçi bir şekilde algılamasını ve değişim için harekete geçme yeteneğini olumsuz etkileyebilir. Bu durum, depresyon, yeme bozuklukları, anksiyete gibi içsel problemlerle ve akademik başarısızlık, madde kullanımı gibi dışsal problemlerle ilişkilendirilmiştir.

Benlik Saygısı ile İlişkili Etmenler

Benlik saygısı, çeşitli psikolojik, sosyal ve fiziksel etmenlerden etkilenir.

Psikolojik Faktörler

• Öznel İyi Oluş (Mutluluk): Araştırmalar, benlik saygısı ile öznel iyi oluş arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki olduğunu ve benlik saygısının, mutluluğun güçlü bir yordayıcısı olduğunu göstermektedir.

• Yalnızlık: Benlik saygısı ile yalnızlık arasında negatif yönde bir ilişki bulunmaktadır. Benlik saygısı düşük olan bireylerin kendilerini daha fazla yalnız hissettikleri tespit edilmiştir.

• Psikolojik Sağlamlık: Benlik saygısı ve psikolojik sağlamlık arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Psikolojik olarak sağlam bireylerin benlik saygılarının da yüksek olduğu bulunmuştur.

Sosyal ve Çevresel Faktörler

• Aile Ortamı: Aile, benlik saygısını etkileyen birinci dereceden önemli bir faktördür. Paylaşımcı bir aile ortamı, benlik saygısı yüksek bireylerin yetişmesine katkı sağlar.

• Toplumsal Cinsiyet: Bu ilişki, toplumsal cinsiyet rolleri bağlamında ele alınmalıdır. Kadına yönelik şiddet, benlik saygısını olumsuz etkileyen bir faktördür. Üniversite öğrencileri üzerinde yapılan bazı çalışmalarda ise cinsiyete göre benlik saygısı düzeyinde bir fark bulunamamıştır.

• Sosyoekonomik Durum: Yapılan çalışmalarda sosyoekonomik düzey ile benlik saygısı arasında farklı sonuçlar elde edilmiştir. Bazı araştırmalar sosyoekonomik durum yükseldikçe benlik saygısının da yükseldiğini belirtirken, bazıları ise anlamlı bir fark bulamamıştır.

Fiziksel Faktörler

• Beden İmajı: Özellikle ergenlik döneminde beden imajı, benlik saygısını etkileyen önemli bir unsurdur. Beden ağırlığı ve boyundan memnuniyetsizlik gibi durumlar düşük benlik saygısıyla ilişkilendirilmiştir.

• Kronik Hastalıklar ve Engellilik: Kronik bir hastalığa sahip olmak benlik saygısını düşürebilmektedir. Mastektomi (memenin alınması) veya kalıcı ostomi gibi durumların benlik saygısını olumsuz etkilediğine dair bulgular mevcuttur. Bununla birlikte, bazı çalışmalarda ortopedik engeli olan ve olmayan bireyler arasında benlik saygısı açısından fark bulunmadığı, bu durumun engelli bireylerin kendilerini benzerleriyle kıyaslama gibi koruyucu mekanizmalarla açıklanabileceği belirtilmiştir.