Özsaygı, bireyin kendisini değerli, yeterli ve saygıya layık bir varlık olarak görmesiyle ilişkili temel bir psikolojik yapıdır. Türk Dil Kurumu’na göre özsaygı, “kişinin kendine duyduğu saygı, öz değer” anlamına gelmektedir. Psikoloji literatüründe ise özsaygı, bireyin kendine yönelik genel değerlendirmesi olarak tanımlanmakta ve benlik algısı, sosyal ilişkiler, karar verme davranışları ile psikolojik dayanıklılık üzerinde belirleyici bir rol oynamaktadır.

Özsaygı, bireyin gelişiminde erken yaşlardan itibaren aile, sosyal çevre ve çevresel geri bildirimler aracılığıyla şekillenir. Özsaygı düzeyi, yaşamın pek çok alanında —özellikle başarı, mutluluk, ilişkiler ve ruhsal sağlık gibi alanlarda— önemli bir belirleyici olarak kabul edilmektedir. Olumlu sosyal ilişkiler, başarı deneyimleri ve kabul görme, özsaygının gelişimini desteklerken; reddedilme, başarısızlık ve olumsuz sosyal deneyimler özsaygı düzeyini olumsuz etkileyebilmektedir.

Bu bağlamda özsaygının nasıl geliştiği ve birey tarafından nasıl korunduğu sorusu, günümüzde hem teorik hem de uygulamalı psikolojide araştırılmaya devam eden önemli bir konudur. Rosenberg’e göre özsaygı, bireyin kendi benliği hakkında sahip olduğu genel tutumların yansımasıdır ve bu tutumlar, bireyin toplumsal çevresinden aldığı değerlendirmelerle sürekli olarak yeniden şekillenir. Toplumun bireye yönelik tutumları, bireyin kendine yönelik duygularını da şekillendirir. Özsaygı düzeyi düşük bireyler, başarısızlık ya da dışlanma gibi durumlarla karşılaştıklarında kendilerini yetersiz ve kırılgan hissederek kaçınmacı stratejiler geliştirme eğilimindedir.

Ayrıca, özsaygı yalnızca bireyin içsel değerlendirmelerini değil, karar verme stilleri, problem çözme yaklaşımları ve öz değerlendirme becerileri gibi işlevsel davranışsal örüntüleri de doğrudan etkileyen bir yapıdır. Bu nedenle, özsaygının yapısal özelliklerinin, gelişimsel süreçlerinin ve işlevsel sonuçlarının psikoloji disiplini içinde kapsamlı biçimde ele alınması önem taşımaktadır.

Özsaygının Yapısal Özellikleri ve Gelişim Süreci

Özsaygı, hem bireysel hem de çevresel etmenlerle şekillenen çok boyutlu bir yapıdır. Psikolojik literatürde özsaygı, kişinin kendine olan duyguları ve kendine bakış açısıyla ilgilidir ve üç farklı şekilde kullanılır: global (kapsamlı) özsaygı, belirli alanlardaki değerlendirmeler (alan özsaygısı) ve geçici duygular (durum özsaygısı).

• Kapsamlı (Global) Özsaygı: Kişinin kendisi hakkındaki genel ve devamlı hisleri. Bu tür özsaygı, kişisel özelliklere ve genel kendilik algısına yöneliktir.
• Alan Özsaygısı: Bireyin sosyal, akademik, fiziksel gibi özel alanlardaki yetkinlik hissini içerir.
• Durumsal (State) Özsaygısı: Anlık ruh hali ve geçici duygularla ilgilidir ve genellikle değişkendir.

Özsaygının gelişimi üzerine iki temel yaklaşım vardır. Duygusal modeller, erken çocuklukta güvenli bağlanma ve kişisel baş etme deneyimlerinin özsaygıyı şekillendirdiğini savunur. Bilişsel modeller ise bireyin farklı yaşam alanlarındaki başarıları ve bu başarıların bireysel önem derecesi doğrultusunda genel bir benlik değeri inşa ettiğini ileri sürer.

1. Duygusal (Affective) Modeller: Özsaygı, erken çocuklukta aile-çocuk ilişkileriyle gelişir ve kişi kendine içsel bir sevgi ve olumlu yargılar besler (top-down yaklaşım). Bu modele göre, özsaygı, bağımsız ve otomatik duygusal bir yapı olarak gelişir.

2. Bilişsel (Kognitif) Modeller: Özsaygı, kişinin kendisiyle ilgili yaptığı yargılar ve değerlendirmelerle şekillenir. Bu, daha çok mantıklı ve yargısal bir süreçtir. Bu modele göre, özsaygı kişinin kendi yetenekleri ve özellikleri hakkında yaptığı analizlere dayanır.

Karar Verme Süreçleri

Karar verme davranışı, bireyin bilişsel değerlendirme ve duygusal dayanıklılık becerilerini içerir. Özsaygısı yüksek bireyler, karar verirken daha özgüvenli davranır; başarısızlık durumunda ise kendilik değerini kaybetmeden süreci yeniden yapılandırabilir. Buna karşılık, düşük özsaygıya sahip bireyler genellikle sosyal onaya daha fazla ihtiyaç duyar, kararlarını sıkça sorgular ve başarısızlık karşısında kişisel bir çöküş yaşayabilirler.

Güçray’ın ergenlerle yürüttüğü araştırmada, karar verme stilleri ile özsaygı düzeyleri arasında anlamlı ilişkiler bulunmuştur. Mantıklı ve bağımsız karar veren bireylerin yüksek özsaygıya sahip oldukları; kararsız, kaçınmacı veya bağımlı karar veren bireylerin ise düşük özsaygı gösterdikleri saptanmıştır. Ayrıca karar verme sürecindeki stres düzeyinin de özsaygıyla ters orantılı olduğu gözlemlenmiştir.

Problem Çözme Yetkinliği

Problem çözme, yalnızca teknik bir beceri değil; aynı zamanda özsaygının dışa yansımasıdır. Problem çözme sürecinde birey, kendi kaynaklarını değerlendirme, seçenek üretme ve çözüm için sorumluluk alma aşamalarını gerçekleştirir. Özsaygısı yüksek bireyler, başarısızlık karşısında kendini suçlamak yerine, çözüm arayışına yönelir.

The Decision Lab’in analizine göre, özsaygısı yüksek bireyler daha motive, sosyal ilişkilerde daha açık, akademik ve mesleki başarılarda daha kararlıdır. Ancak yapay olarak yüksek özsaygı (defansif yüksek özsaygı), gerçekçi değerlendirmeden uzak olduğu için karar kalitesini düşürebilir ve kişilerarası çatışmalara neden olabilir.

Amirinia ve arkadaşlarının çalışması, duygusal zeka düzeyi ile özsaygı ve ego savunma mekanizmaları arasındaki ilişkiyi inceleyerek bu sürece önemli katkılar sunmuştur. Çalışmada, yüksek duygusal zekaya sahip bireylerin olgun savunma mekanizmaları geliştirdikleri, benlik kavramlarını daha sağlam temeller üzerine kurdukları ve başkalarının tutumlarına karşı daha dirençli oldukları tespit edilmiştir. Düşük duygusal zeka düzeyindeki bireyler ise daha olumsuz içsel tutumlar geliştirerek, olgun olmayan savunma stratejilerine başvurma eğilimindedir.

Gizli Tutumlar, Özsaygı ve Savunma Mekanizmaları

Özsaygının yapılandırılmasında yalnızca bilinçli deneyimler değil, bireyin sahip olduğu gizli tutumlar da belirleyici olmaktadır. Bu tutumlar, bireyin benlik kavramını etkileyerek savunma mekanizmalarının biçimini şekillendirebilir. Özellikle iş yaşamı bağlamında, çalışanların kendilerine yönelik bilinçdışı tutumlarının, stresle başa çıkma becerileri ve özsaygıları üzerinde belirgin etkiler yarattığı gösterilmiştir.

Özetle bu çalışma, özsaygının bireyin karar verme süreçleri ve problem çözme becerileri üzerindeki çok yönlü etkilerini açıklamayı amaçlamıştır. Bulgular, özsaygının yalnızca bireyin içsel değerlendirmeleriyle değil, aynı zamanda duygusal zeka düzeyi, gizli tutumlar ve savunma mekanizmaları gibi psikolojik yapılarla da etkileşim içinde olduğunu göstermektedir. Özsaygısı yüksek bireyler, karar alma ve problem çözme gibi karmaşık bilişsel süreçlerde daha tutarlı ve uyumlu tepkiler verebilmekte; bu durum hem psikolojik sağlamlık hem de sosyal işlevsellik açısından olumlu çıktılarla ilişkilendirilmektedir.

Özellikle, duygusal zekanın özsaygı ile birlikte savunma stratejilerini şekillendirmesi, benlik yapısının sadece içsel bilişsel yargılarla değil, çevresel ve duygusal farkındalık düzeyiyle de ilişkili olduğunu ortaya koymaktadır. Ergenlik döneminden yetişkinliğe kadar farklı yaş gruplarında yapılan araştırmalar, özsaygının gelişimsel bir yapı olduğunu ve yaşam boyu sosyal çevre, başarı deneyimleri ve bireysel farkındalıkla şekillenmeye devam ettiğini desteklemektedir.

Sonuç olarak, özsaygı; karar verme ve problem çözme süreçlerinde bilişsel etkinliği artıran, savunma mekanizmalarının olgunlaşmasını sağlayan ve bireyin psikolojik iyi oluşunu destekleyen temel bir yapıdır. Bu nedenle özsaygının bireyde nasıl yapılandığını anlamaya yönelik disiplinler arası araştırmalar, hem klinik uygulamalar hem de örgütsel eğitim programları açısından önemli katkılar sunmaktadır.