Çökelti sertleştirmesi (Precipitation hardening), alaşımların mekanik özelliklerini artırmak amacıyla uygulanan bir ısıl işlem yöntemidir. Bu yöntem, alaşımın yüksek sıcaklıkta çözeltiye alınarak hızlı soğutulması (suda ani soğutma) ve ardından belirli bir sıcaklıkta bekletilmesi (yaşlandırma) ile alaşım matrisinde ikinci faz parçacıklarının (çökeltilerin) oluşturulması prensibine dayanır​.

Çökeltiler, deformasyon sırasında dislokasyon hareketini zorlaştırarak malzemenin akma ve çekme dayanımını önemli ölçüde artırır​

Tarihsel Gelişim

Çökelti sertleşmesi olgusu ilk kez 1906 yılında Alfred Wilm tarafından keşfedilmiştir. Wilm, %4 bakır içeren bir alüminyum alaşımını yüksek sıcaklıkta çözeltiye alıp su içinde hızlıca soğuttuktan sonra zamanla mekanik mukavemetinde artış gözlemlemiştir​. Ancak bu yaşlanma sırasında meydana gelen mikro yapısal değişiklikler ancak daha ileri tekniklerin gelişmesiyle (özellikle transmisyon elektron mikroskobu ile) detaylı olarak açıklanabilmiştir​.

Mekanizma

Çökelti sertleştirmesi üç ana aşamada gerçekleşir.

1. Çözeltileme Isıl İşlemi: Alaşım, yüksek sıcaklıkta (tipik olarak erime noktasının hemen altında) homojen bir katı çözelti elde edilinceye kadar ısıtılır ve ardından hızlı soğutularak (quenching) oda sıcaklığına indirilir. Bu aşamada, alaşım matrisi aşırı doymuş bir katı çözelti haline gelir.
2. Doğal veya Suni Yaşlanma: Aşırı doymuş katı çözeltide, zamanla (doğal yaşlanma) veya kontrollü sıcaklıkta bekletilerek (suni yaşlanma) ikinci faz partikülleri (çökeltiler) oluşur.
3. Çökeltilerin Büyümesi ve Kararlılık Kazanması: Başlangıçta atomik düzeyde oluşan çözeltinin küçük bölgeleri (Guinier–Preston bölgeleri), zamanla daha büyük metastabil fazlara ve son aşamada kararlı çökeltilere dönüşür​.

Bu süreçte dislokasyonların ilerlemesi çökeltiler tarafından engellenir ve malzemenin akma dayanımı artar. Dislokasyonlar, küçük ve kesilebilir çökeltiler üzerinde kayarak geçebilirken, büyük ve kesilemeyen çökeltiler etrafından dolanmak zorunda kalır (Orowan mekanizması)​.

Çökelti Türleri ve Sertleşmeye Etkileri

Çökelti sertleşmesinde etkili olan ikinci faz partiküllerinin özellikleri, alaşım sistemine ve uygulanan ısıl işlem koşullarına bağlıdır. Özellikle alüminyum alaşımlarında çökelti evrim süreci sıklıkla şu şekilde sıralanır​:

• Guinier-Preston (GP) Bölgeleri: Atomik düzeyde bakır zenginleşmeleri.
• Metastabil Ara Fazlar (örneğin, θ' fazı).
• Kararlı Fazlar (örneğin, θ (Al₂Cu) fazı).

Her bir çökelti türü, dislokasyon hareketine farklı şekilde direnç gösterir. GP bölgeleri dislokasyonlar tarafından kesilebilirken büyüyen çökeltiler dislokasyonların etrafından dolanmasına neden olur​.

Alüminyum Alaşımlarında Çökelti Sertleşmesi

Özellikle 2XXX (Al-Cu), 6XXX (Al-Mg-Si) ve 7XXX (Al-Zn-Mg-Cu) serisi alüminyum alaşımları çökelti sertleşmesine son derece uygundur​. Örneğin, AA2024 alaşımı üzerinde yapılan bir çalışmada, 510 °C, 520 °C ve 530 °C sıcaklıklarında çözeltiye alma işlemleri uygulanmış ve ardından 190 °C'de 4 ve 6 saatlik suni yaşlanma işlemleri gerçekleştirilmiştir​. Bu işlemler sonucunda yaşlandırma süresi ve sıcaklık arttıkça sertlik ve çekme dayanımının yükseldiği, ancak aşırı yaşlanma durumunda bu değerlerde düşüş yaşandığı gözlemlenmiştir.

Mekanik Özelliklere Etkiler

Çökelti sertleşmesi, malzemelerin sertlik, akma dayanımı ve çekme dayanımında önemli artışlar sağlar​. Ancak aşırı yaşlanma ile çökeltilerin büyümesi ve koalesansı, mekanik özelliklerde düşüşe yol açar. Ayrıca çökeltilerin homojen ve ince dağılmış olması, deformasyon sırasında daha yüksek mukavemet ve süneklik elde edilmesini sağlar​. Çökelti sertleşmesi ile elde edilen yapılar, özellikle yorulma direnci, sürünme direnci ve darbe tokluğu gibi özelliklerde de belirgin iyileşmeler sağlayabilir​. Ancak çözeltileme ve yaşlanma parametrelerinin hassas bir şekilde kontrol edilmesi gereklidir; aksi halde gevrekleşme, çatlak başlatma eğilimi gibi istenmeyen sonuçlar ortaya çıkabilir​.

Modern Yaklaşımlar ve Araştırma Alanları

Son yıllarda çökelti sertleşmesi araştırmalarında şunlara odaklanılmıştır​:

• Çift Fazlı Yapılar: Farklı boyut ve aralıkta çökeltilerin kombinasyonu ile hem yüksek mukavemet hem de iyi yorulma direnci sağlama çalışmaları yapılmaktadır.
• Yüksek Sıcaklıkta Stabil Çökeltiler: Geleneksel GP bölgeleri yüksek sıcaklıkta kararsız olduğundan, daha kararlı çökeltiler geliştirmek için yeni alaşım sistemleri ve çökelti türleri araştırılmaktadır.
• Dislokasyon–Çökelti Etkileşimlerinin İstatistiksel Modellenmesi: Bilgisayar simülasyonları kullanılarak dislokasyonların çökeltilerle nasıl etkileştiği ve bu süreçlerin makroskobik mekanik özelliklere etkileri daha doğru bir şekilde anlaşılmaktadır​.