Orowan mekanizması, malzeme biliminde dislokasyonların, geçemeyecekleri kadar sert veya kesilemez ikinci faz parçacıklarını etraflarından dolaşarak yollarına devam etmesi şeklinde tanımlanan bir dislokasyon davranışıdır. Bu mekanizma adını, 1930’lu yıllarda dislokasyonların kristal içindeki varlığını ve sertleşme etkilerini açıklayan çalışmalara imza atan Macar metalurji uzmanı Egon Orowan’dan alır. Orowan mekanizması, özellikle metallerde çökelme sertleşmesi (yaşlandırma) uygulandığında ortaya çıkan temel pekiştirme mekanizmalarından biridir. İnce ve dağılmış ikinci faz parçacıklar, hareket halindeki dislokasyonları engelleyerek malzemenin plastik deformasyonunu zorlaştırır ve bu sayede akma dayanımını artırır.
Orowan Mekanizması ile Dislokasyon Halkası Oluşumu (Yapay Zeka Tarafından Oluşturulmuştur)
Orowan Mekanizmasının İşleyişi
Bir dislokasyon, malzeme içerisinde bir çökelti veya sert bir ikincil faz parçacığı ile karşılaştığında iki farklı davranış sergileyebilir. Küçük ve matrisle bağdaşık (koherent) parçacıklar, dislokasyon tarafından kesilerek (içlerinden geçilerek) aşılabilir. Bu duruma literatürde Friedel mekanizması (parçacığın kesilmesi) adı verilir. Daha büyük veya bağdaşmaz (inkoherent) parçacıklar söz konusu olduğunda ise dislokasyon çizgisi, doğrudan parçacığın içinden geçemediği için onun etrafında eğilerek bir yay gibi hareket eder. Yeterli dış gerilim uygulandığında dislokasyon, parçacığın her iki yanından kavis çizip birleşerek yoluna devam eder. Bu süreç tamamlandığında parçacığın çevresinde kapalı bir dislokasyon halkası (loop) oluşur. Dislokasyonun bir engeli bu şekilde dolaşarak geride halka bırakmasına Orowan mekanizması denir. Bu olgu, özellikle çok sert veya büyük çökeltiler varlığında (örn. aşırı yaşlandırılmış alaşımlarda) gözlemlenir. Bağdaşık küçük parçacıklar çoğunlukla dislokasyonlarca kesilebilirken, bağdaşmaz veya kesilemeyecek kadar büyük parçacıklar Orowan tipi dolanma ile aşılır.
Bakır (Cu) Matrisinde Parçacıklar Etrafında Oluşmuş Orowan Dislokasyon Halkaları (Hirsch & Humphreys, 1969)【1】
Malzeme Dayanımına Etkisi
Orowan mekanizması sonucunda, parçacık etrafında kalan dislokasyon halkaları aynı kayma düzleminde arkadan gelen diğer dislokasyonlar için ekstra engeller oluşturur. Bu halkalar, sonraki dislokasyonları iten ters yönlü bir gerilim alanı yaratarak onların hareketini zorlaştırır. Dolayısıyla yeni dislokasyonların kaymaya devam edebilmeleri için malzeme üzerine daha yüksek bir gerilim uygulanması gerekir. Sonuç olarak malzemenin akma dayanımı ve sertliği artar; yani malzeme pekleşir (Strengthening). Teorik olarak, dislokasyonun bir parçacığı dolaşarak atlatması için gereken kritik gerilme (Orowan gerilmesi), parçacıklar arası mesafe ile ters orantılıdır. Parçacıklar ne kadar sık (birbirine yakın) ise dislokasyonun onları bypass edebilmesi için o kadar yüksek gerilme gerekir. Yaklaşık olarak, Orowan mekanizmasının gerilme şartı şu denklemle ifade edilebilir:
Burada:
- G → Malzemenin kayma modülü (yani malzemenin kayma deformasyonuna direnci).
- b → Burgers vektörü (dislokasyonun kristal yapıda yer değiştirdiği atomik uzaklık).
- L → Parçacıkların birbirine olan ortalama mesafesi (yani dislokasyonun iki parçacık arasında “sıkışmadan” geçebileceği boşluk).
- r → Parçacığın yarıçap.
Bu ilişki, parçacık yoğunluğunun ve boyutunun sertleşme üzerindeki kritik rolünü ortaya koyar. Parçacık boyutu çok büyürse (sabit hacim fraksiyonunda), aralarındaki ortalama mesafe L artacağı için τOrowan değeri düşer; yani dislokasyonlar daha kolay dolaşır ve toplam sertleşme (hardening) etkisi azalır. Bu nedenle, malzeme mühendisliğinde kritik parçacık boyutu kavramı ortaya çıkar: Çok küçük çökeltiler dislokasyonlarca kesilirken, çok büyükleri kolayca atlatılır; en yüksek mukavemet artışı, kesme ve dolaşma mekanizmalarının dengede olduğu orta boyuttaki çökeltiler ile elde edilir.
Dislokasyonlar Tarafından Kesilen Ni₃Al Parçacıkları (Haasen, Physical Metallurgy, 1986)【2】
Gözlemlendiği Durumlar ve Örnekler
Orowan mekanizması, dislokasyonların ikinci faz engelleriyle etkileştiği birçok malzemede karşımıza çıkar. Özellikle aşağıdaki durum ve alaşımlarda önemli bir pekiştirme mekanizması olarak rol oynar:
- Çökelme Sertleşmesi Uygulanan Alaşımlar: Yaşlandırma ısıl işlemiyle mikroyapılarında ince çökeltiler oluşan alaşımlarda (örneğin Alüminyum 2xxx, 6xxx, 7xxx serileri ve bazı yaşlandırılabilir çelikler ile nikel bazlı süperalaşımlar), dislokasyonlar bu sert partikülleri çoğunlukla Orowan mekanizması ile aşarlar. Nitekim yaşlandırılmış bir AA7075 alüminyum alaşımında gözlemlenen dayanım artışı, dislokasyonların çökeltileri Orowan mekanizmasıyla geçmesi ile açıklanmıştır. Bu alaşımlarda uygun çökelti boyutu ve aralığı tasarlanarak, Orowan mekanizmasından azami ölçüde faydalanılır.
- Oksit Saçılımlı Malzemeler ve Kompozitler: Toz metalurjisiyle üretilen oksit dispersiyonlu çelikler (ODS) ve ikinci faz parçacık içeren metal matrisli kompozitler, Orowan mekanizmasının bir diğer görüldüğü alanlardır. Örneğin, matris içinde dağılmış sert seramik parçacıklar (ör. Al2O3, SiC takviyeleri) dislokasyon hareketini Orowan halkaları oluşturarak engeller ve kompozitin dayanımını artırır.
Parçacığın Kesilmesi ve Dislokasyon Halkası Oluşum Mekanizması (Yapay Zeka Tarafından Oluşturulmuştur)
Orowan mekanizması metalurji ve malzeme mühendisliğinde kritik bir sertleşme prensibidir. Dislokasyonların engelleri dolaşarak geride halkalar bırakması, malzemenin mikro yapısındaki ikinci faz partiküllerden en yüksek verimde yararlanarak dayanımın artırılmasını sağlar. Bu mekanizmanın anlaşılması, yüksek mukavemetli alaşımların tasarımı ve ısıl işlem optimizasyonu için temel bir bilgi birikimi sunar.
