Derik, Türkiye’nin Mardin iline bağlı bir ilçedir. Yüzölçümü 1.367 km² olan ilçenin 2015 yılı genel nüfus sayımına göre toplam nüfusu 62.175’tir. Derik, köklü bir tarihe ve zengin bir kültürel mirasa sahip olup, coğrafi konumuyla stratejik bir öneme sahiptir. İlçede belediye teşkilatı 1874 yılında kurulmuş, 1923 yılından itibaren Mardin’e bağlanmıştır.

Tarihçe

Derik’in tarihi, ilçe merkezinin kuruluşu ve çevresinde gelişen medeniyetlerin geçmişi olmak üzere iki ana eksende incelenir. Bölgedeki yerleşim izleri Neolitik döneme kadar uzanır ve 1923’teki Cumhuriyet dönemine dek birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Derik, tarih boyunca genellikle "Mardin eşiği" veya "Mazı Dağları eteği" olarak anılmış, Şemseddin Sami’nin Kâmusül Alâm adlı eserinde ise Diyarbakır vilayetine bağlı Mardin sancağında bir kaza merkezi kasaba olarak tanımlanmıştır.

İlçe, milattan önce ve sonra çok sayıda medeniyetin egemenliğine girmiştir. Milattan önce Mittaniler (M.Ö. 3000), Akkadlar, Sümerler, Babiller, Asurlular, Medler, Persler, Büyük İskender dönemi, Selefkoslar, Partlar ve Romalılar bölgede hüküm sürmüştür. Özellikle M.Ö. 83’te Silvan’da kurulan Tigran Krallığı (M.Ö. 77’de Derik’i kapsayacak şekilde genişlemiştir), Derik’in dünyaca ünlü zeytinliklerinin temelini atmıştır. Milattan sonra ise Sasaniler, Bizanslılar, İslam orduları (639’de Hz. Ömer döneminde fethedilmiştir), Artuklular, Mervaniler, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanlılar (1515-1923) bölgeyi yönetmiştir. 1923’ten itibaren Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde yer almıştır.

Derik’in çevresinde "Kral Kızının Tahtı", "Rabat Kalesi", "Sisan Harabeleri", "Dermetinan Kalesi ve Manastırı", "Burç Kalesi" gibi tarihi kalıntılar bulunur. Rabat Kalesi, Artuklular döneminde genişletilmiş, 1500 metrekarelik alanda 13 burç ve 4 gözetleme kulesiyle dikkat çeker. Tepebağ Mahallesi’nde Neolitik döneme ait mağaralar ve buluntular, bölgenin ilmi ve ticari merkez olduğunu göstermektedir.

Coğrafi Yapı

Derik, Mazıdağı, Viranşehir ve Kızıltepe ilçeleriyle çevrilidir. Denizden 780 metre yükseklikte yer alan ilçe, Mazı Dağları’nın güney eteklerinden Kızıltepe-Ceylanpınar ovalarına doğru alçalır. Toprakları kuzeyden güneye eğimlidir ve üç tarafı dağlarla çevrilidir; en yüksek noktası 1208 metrelik Gıriguzi tepesidir. Güneyi ise Suriye sınırlarına uzanan ovalık bir alandır. Bu coğrafi yapı, Derik’e stratejik bir konum kazandırmıştır. İlçede büyük akarsular bulunmaz; Şip, Circip ve Turcel dereleri gibi küçük çaylar ile Künreş, Şerefli, Yıldız ve Dumluca göletleri su kaynaklarını oluşturur. Ayrıca 16 mağara, geçici barınma için kullanılmıştır; en büyükleri Herzin (500 kişi kapasiteli) ve Habis (200 kişi kapasiteli) mağaralarıdır.

İklim ve Bitki Örtüsü

Derik’in iklimi karasal özellikler taşır, ancak tropikal iklime yakınlık gösterir. Kış ve ilkbahar başlarında esen "baykür" rüzgârı yöreye özgü bir etkendir. Bitki örtüsü, dağlık alanlarda sınırlı meşelikler (Bozok ve Meşeli köyleri civarı) ve tarıma elverişli ovalardan oluşur. İlçede buğday, arpa, mercimek, nohut, pamuk, zeytin, incir, nar, ceviz, badem, üzüm, kavun, karpuz ve mevsim sebzeleri yetişir. 950.000 dekar ekilebilir alanın dörtte üçünde tahıl üretimi yapılırken, 20.000 dekarlık bağ ve 140.000 zeytin ağacı bulunur. Zeytin, incir ve üzüm, Derik’in ününü artıran ürünlerdir.

Sosyal Yapı

Derik’in sosyal yapısı, tarih boyunca farklı medeniyetlerin etkisiyle şekillenmiştir. M.S. 610’da Turan Türkleri’nin Kayıhan aşireti tarafından kurulduğu belirtilen ilçe, Bizans, Acem ve Türk akınlarına maruz kalmış; bir dönem Hristiyanlar ve Ermeniler çoğunluk oluşturmuştur. Günümüzde ise 71 köye sahip ilçede hem ova hem dağ köylerinde yaşam devam eder. "Derik" ismi, Farsça "dikenlik" anlamına gelen "Dirrik"ten veya yerel dilde "kilise" anlamındaki "Der"den türemiş olabilir; zira 40 yıl öncesine kadar 6 kilise bulunurken, bugün sadece Surp Kevork Ermeni Kilisesi (Dêra Sor) ayaktadır.

Ekonomik Yapı

Derik ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır. Ova köylerinde buğday, arpa, mercimek, pamuk, nohut, kavun ve karpuz üretimi yaygındır; toplam 634.370 hektarlık alanda (514.940 dekar kuru, 119.430 dekar sulu) tarım yapılır. Zeytin yetiştiriciliği ilçe merkezinde önemli bir gelir kaynağıdır; 103.000 zeytin ağacıyla yıllık 3500 ton üretim gerçekleştirilir ve çoğunlukla dışarı satılır. Bağcılık da 13.390 dekar alanda gelişmiştir. Dağ köylerinde ise hayvancılık ön plandadır; 16.500 büyükbaş ve 197.000 küçükbaş hayvan bulunur. GAP projesi ile sulanabilir alanların artması, tarımsal üretimi güçlendirebilecek potansiyele sahiptir. Ayrıca Tepebağ, Gırkemin ve Bozbayır’da ponza taşı gibi sınırlı maden kaynakları mevcuttur.

Turizm Potansiyeli

Derik, zengin tarihi ve doğal güzellikleriyle turizm açısından potansiyel taşır. Rabat Kalesi, Artuklular döneminden kalma 15 burçlu ve 4 kuleli bir yapı olup, Roma ve önceki medeniyetlerin izlerini barındırır. Surp Kevork Ermeni Kilisesi (Dêra Sor), 1650’de inşa edilmiş, kırmızı topraktan yapılmış bir kilisedir ve 2004’te restore edilerek ibadete açılmıştır. Tepebağ ve Beşkavak harabeleri gibi alanlar da tarihi dokuyu yansıtır. Zeytinlikler ve doğal mağaralar da turistik çekicilik sunar.

Demografik Yapı

2015 verilerine göre Derik’in nüfusu 62.175’tir; %49,68’i erkek (30.889), %50,32’si kadındır (31.286). 1927 sayımında ise ilçe merkezinde 2.657, köyler dahil toplam 15.111 kişi yaşamaktaydı. Günümüzde nüfus 57.719’a gerilemiştir (son veri). İlçede 1 belediye ve 71 köy bulunur. Nüfus yapısı, tarihsel göçler ve medeniyetlerin etkisiyle çeşitlilik gösterir.

Derik, binlerce yıllık geçmişi, tarımsal zenginlikleri ve kültürel mirasıyla dikkat çeken bir ilçedir. Zeytinin ana vatanlarından biri olarak anılan bölge, hem tarih hem de doğa severler için keşfedilmeyi bekler.