Dünya Yerli Halklar Günü, yerli halkların haklarını, kültürlerini ve toplumsal katkılarını tanıtmak, karşılaştıkları sorunlara dikkat çekmek amacıyla her yıl 9 Ağustos’ta kutlanan uluslararası bir gündür. Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu tarafından 23 Aralık 1994 tarihli 49/214 sayılı kararla kabul edilen bu gün, 1982 yılında Cenevre’de toplanan BM Yerli Nüfuslar Çalışma Grubu’nun ilk toplantısının yıl dönümüne atıfta bulunur.

^{Yerli Halklar (Anadolu Ajansı)}

Tarihçe

BM, yerli halkların haklarının korunması için çeşitli girişimler yürütmüştür. 1990 yılında Genel Kurul, 1993 yılını “Dünya Yerli Halklar Yılı” ilan etmiştir. Bunu, 1995–2004 ve 2005–2014 dönemlerini kapsayan iki “Dünya Yerli Halklar On Yılı” izlemiştir. Bu on yılların amacı, insan hakları, çevre, eğitim, sağlık, kalkınma ve kültürel koruma alanlarında yerli halkların karşılaştığı sorunların çözümüne yönelik uluslararası iş birliğini güçlendirmektir.

2014 yılında gerçekleştirilen Dünya Yerli Halklar Konferansı sonrasında, BM kurumları arasında yerli halkların haklarını korumaya yönelik koordineli bir yaklaşım sağlamak amacıyla 2015 yılında “BM Sistem Düzeyinde Yerli Halkların Hakları Eylem Planı” hazırlanmıştır. Bu plan, Yerli Halkların Haklarına Dair BM Bildirgesi’nin hedeflerine ulaşmak üzere, üye devletler ve yerli topluluklarla iş birliğini güçlendirmeyi amaçlamaktadır.

Yerli toplulukların dillerinin ve kültürlerinin korunması amacıyla 2019 yılı “Yerli Dilleri Uluslararası Yılı” olarak ilan edilmiştir. Bu girişimin devamı olarak 2022–2032 yılları “Yerli Dilleri On Yılı” şeklinde belirlenmiş ve yerli dillerin yaşatılması için küresel bir çerçeve oluşturulmuştur.

Kapsam ve Küresel Durum

Yerli halklar, tarih boyunca özgün sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasi özelliklerini koruyarak bulundukları toplumların baskın kültürlerinden farklı kimliklerini sürdürmüşlerdir. Ancak uzun yıllar boyunca kimliklerinin tanınması, geleneksel topraklarına ve doğal kaynaklarına ilişkin hakların korunması konularında çeşitli ihlallerle karşılaşmışlardır. Günümüzde de yerli topluluklar, sosyal, ekonomik ve çevresel açıdan kırılgan gruplar arasında yer almaktadır.

^{Dünya Yerli Halklar Günü (Anadolu Ajansı, 2022)}

UNESCO’nun Rolü

UNESCO, her yıl Dünya Yerli Halklar Günü’nü belirlenen tema çerçevesinde kutlayarak yürüttüğü projeleri ve çalışmaları kamuoyuyla paylaşmaktadır. 2025 yılı teması “Yerli Halklar ve Yapay Zekâ: Hakları Savunmak, Gelecekleri Şekillendirmek” olarak belirlenmiştir. Bu tema, yapay zekâ ve dijital teknolojilerin yerli halklar üzerindeki etkilerini, fırsatlarını ve risklerini ele almaktadır.

Yapay zekâ, yerli toplulukların dillerini, geleneksel bilgilerini ve kültürel miraslarını aktarma konusunda yeni imkânlar sunmaktadır. Ancak etik ilkeler gözetilmeden geliştirilen teknolojiler, dijital dışlanma, veri sömürüsü ve dilsel bozulma gibi sorunlara yol açabilmektedir. UNESCO, 2021 yılında kabul ettiği “Yapay Zekânın Etik İlkeleri Tavsiyesi” ile bu alanlarda yerli toplulukların katılımının sağlanmasını, veri egemenliğinin korunmasını ve adil temsiliyetin güvence altına alınmasını amaçlamaktadır.

UNESCO ve Yerli Topluluklarla İş Birliği

Yerli halklar, dünyanın biyolojik çeşitlilik açısından en zengin ve kültürel olarak önemli bölgelerinin koruyucuları arasında yer alır. UNESCO Dünya Mirası alanlarının, Biyosfer Rezervlerinin ve Küresel Jeoparkların yönetiminde yerli topluluklarla iş birliği yapmaktadır.

Örneğin Tanzanya’da yerli izcilerin geleneksel bilgilerini yaban hayat verilerine dönüştürmeleri, Çad’daki pastoral toplulukların ise yapay zekâ destekli hava tahmini sistemlerini geleneksel bilgilerle birleştirmeleri bu kapsamda desteklenen uygulamalardandır. Ayrıca UNESCO, Bangladeş’te dil uzmanları, politika yapıcılar ve gençlerle bir araya gelerek dijital dışlanma, dil kaybı ve kaynak yetersizliği konularında çözüm arayışlarını teşvik etmektedir. Bu çalışmalar, Yerli Dilleri On Yılı çerçevesinde yürütülmekte ve dijital çağda yerli halkların dillerini ve kültürel kimliklerini korumayı hedeflemektedir.