Edige Destanı, Türk halklarının ortak kültür dairesinde yer alan bir kahramanlık anlatısıdır. Bu destan, farklı Türk toplulukları tarafından oluşturulmuş, kuşaktan kuşağa sözlü gelenekle aktarılmıştır. İçerdiği olaylar, toplumsal değerleri, millî idealleri ve halkın duygularını yansıtır.
Edige Destanı, tarih boyunca Altın Orda sahası, Orta Asya bozkırları ve Batı Sibirya çevresinde yaşayan Türk toplulukları arasında yaygınlık kazanmış önemli bir halk anlatısıdır. Bu destanın varlığı, geniş bir coğrafyada yaşayan pek çok Türk boyunda tespit edilmiştir. Tatar, Başkurt, Nogay, Kazak, Karakalpak, Özbek, Kırgız ve Türkmen topluluklarının destan geleneği içerisinde bu eserin izlerine rastlanır. Özellikle Nogaylar ve Kırım Tatarları, destanı koruma ve aktarma bakımından özel bir yere sahiptir.
Edige Destanı’nın yayılım alanı, Karadeniz’in kuzeyinden başlayarak Volga (İdil) ve Ural (Yayık) nehirlerinin aşağı kısımlarına, oradan da Batı Sibirya ve Orta Asya bozkırlarına kadar uzanan geniş bir coğrafyayı içine alır. Bu dağılım, siyasi ve kültürel etkileşimlerin yoğun olduğu bir alanı işaret eder. Destanda anlatılan olayların çoğu, tarihî kaynaklarda Deşt-i Kıpçak olarak bilinen bölge içinde geçmektedir. Bu bölge hem Altın Orda döneminde Türk topluluklarının siyasi merkezlerinden biri olmuş hem de destan geleneğinin gelişmesinde belirleyici bir rol oynamıştır.
Edige Destanı'nı Temsil Eden Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)
Destanın Araştırılması
Edige Destanı, yüzyıllar boyunca sözlü gelenek içinde yaşatılmış, farklı Türk topluluklarının hafızasında biçim değiştirerek günümüze kadar ulaşmıştır. Türk dünyasında destanlar genellikle, anlatıcılar aracılığıyla söylenir. Edige Destanı da bu geleneğin önemli bir örneğidir.
Kırgızlarda destan anlatıcılarına “manasçı”, Kazak ve Karakalpaklarda “cırav”, Özbek ve Türkmenlerde ise “bahşı” adı verilir. Bu kişiler yalnızca birer anlatıcı değil, aynı zamanda halkın belleğini yaşatan, toplumsal değerleri şiirsel biçimde dile getiren kültürel taşıyıcılardır. Bu destan anlatıcıları, genellikle müzik eşliğinde, dombra ya da kıl kopuz gibi çalgılarla performans sergiler. Anlatımlar bazen doğaçlama olur, bazen de nesiller boyunca ezberlenerek aktarılır. Bu icra biçimi, destanı sadece bir edebî eser olmaktan çıkararak adeta canlı bir tiyatro niteliğine büründürür.
Edige Destanı, bu anlatıcıların çabasıyla geniş coğrafyalarda varlığını koruyabilmiştir. Kazak bozkırlarında, Başkurt köylerinde, Karakalpak sahasında ve Nogaylar arasında farklı versiyonları söylenmiştir. Her varyant, bulunduğu toplumun lehçesini, yaşam tarzını ve tarihî koşullarını yansıtır. Böylece destan, ortak bir kökene sahip farklı kültürel biçimler kazanmıştır.
Bilimsel anlamda Edige Destanı’na olan ilgi 19. yüzyılda artmaya başlamıştır. Avrupalı ve Rus araştırmacılar, Türkistan bölgesine ve bölgenin sözlü edebiyatına yöneldikçe bu destan da dikkat çekmiştir. Ancak 20. yüzyılın başlarına kadar derleme ve yayın faaliyetleri sınırlı kalmıştır.
1930’lu ve 1940’lı yıllarda, Sovyetler Birliği döneminde, destan politik bir nitelik kazanmış ve yasaklamalara maruz kalmıştır. Özellikle Stalin döneminde, Edige Destanı’nın Türk halklarının milliyetçi duygularını güçlendirdiği düşüncesiyle yayımlanması yasaklanmış, mevcut metinler sansürlenmiş ya da tahrif edilmiştir. Bu dönem boyunca, halk anlatıcıları destanı gizli biçimlerde sürdürmüş, bazı bölgelerde yalnızca sözlü olarak aktarım yapılabilmiştir.
1980’li yıllarda başlayan siyasi ve kültürel özgürleşme hareketleri ile birlikte Edige Destanı üzerindeki bilimsel çalışmalar yeniden canlanmıştır. Araştırmacılar, farklı varyantları bir araya getirerek karşılaştırmalı incelemeler yapmaya başlamışlardır. Bu bağlamda, Karl Reichl’ın 2007 yılında yayımladığı çalışma, destan araştırmaları açısından büyük önem taşır. Reichl, Karakalpak destan geleneği içinde tanınan Jumabay Bazarov’dan derlediği bir Edige Destanı nüshasını yayımlayarak, eserin hem metinsel hem de müzikal yapısını ayrıntılı biçimde incelemiştir.
Edige Destanı'nı Temsil Eden Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)
Tarihsel Bağlamı ve Konusu
Edige Destanı, Türk tarihinin Orta Çağ döneminde, özellikle Altın Orda Hanlığı sınırları içinde şekillenmiş en önemli destan anlatılarından biridir. Altın Orda Devleti, Cengiz Han’ın oğlu Cuci’nin soyundan gelen hanların yönetiminde kurulmuş geniş bir Türk-Moğol imparatorluğuydu. Bu dönemde hanlık, Doğu Avrupa steplerinden Batı Sibirya’ya, İdil-Ural bölgesinden Kafkasya’ya kadar uzanan geniş bir coğrafyada hüküm sürmekteydi. Ancak 14. yüzyılın ikinci yarısında, merkezî otorite zayıflamaya başlamış, yerel beylerin güç kazanmasıyla birlikte devlet içinde siyasi çekişmeler artmıştır.
Bu çekişmelerin en belirgin örneği, Toktamış Han ile Emir Timur arasındaki mücadelelerde görülür. Toktamış Han, Cuci soyundan geldiği için Altın Orda tahtının meşru varisi olarak kabul edilirken, Timur Semerkant merkezli bir siyasi güce sahipti. Başlangıçta Toktamış, Timur’un desteğiyle tahta çıkmış ancak daha sonra aralarındaki ittifak bozulmuştur. İki hükümdar arasında yaşanan çatışmalar, yalnızca siyasi bir güç mücadelesi değil, aynı zamanda Türk dünyasının iki farklı merkezinin karşı karşıya gelmesi anlamına gelmiştir.
Bu tarihsel zemin içinde Edigey (Emir Edige) Destanı Altın Orda’daki güç dengelerini, sadakat ilişkilerini ve ihanet temalarını işleyen bir destan hâline gelmiştir. Edigey, tarihî kaynaklarda Kutlukaya oğlu olarak geçer ve Cengiz soyundan gelmediği için “han” ünvanını alamamış, ancak askerî ve siyasi yetenekleriyle “emir” sıfatıyla anılmıştır. Edigey, Toktamış Han’ın sarayında önemli bir mevkiye yükselmiş, zekâsı ve kahramanlığıyla hanın güvenini kazanmıştır. Ancak zamanla Toktamış’ın kuşkuları artmış, Edigey’in sadakati sorgulanmıştır. Bu durum, destanın ana çatışma eksenini oluşturur. Toktamış’ın karşısında Edigey, Emir Timur’a sığınmak zorunda kalmış, burada destek bularak hem kendi onurunu hem de halkını korumak için mücadele etmiştir.
Destanın farklı varyantlarında Edigey’in amacı değişse de özünde hep aynıdır: Adaleti sağlamak, yurdu korumak ve ihanete karşı onurlu bir direniş göstermek. Başkurt, Tatar ve Kazak versiyonlarında bu tema daha da belirgindir. Edigey, yalnızca bireysel bir kahraman değil, aynı zamanda toplumunun kaderini sırtlanan bir figür olarak karşımıza çıkar. Destan boyunca “kutlu yurt”, “nurlu ülke”, “Ural ve İdil toprakları” gibi ifadeler, Edigey’in vatanını sadece coğrafi bir alan değil, manevi bir emanet olarak gördüğünü gösterir. Bu anlayış, Türk destan geleneğinde sıkça görülen “vatan kutsallığı” temasının Edige Destanı’ndaki güçlü bir yansımasıdır.
Ayrıca Edigey’in Toktamış’a ve onun hanlığına karşı yürüttüğü savaş, Altın Orda Devleti’nin çözülüşünü ve Kıpçak bozkırındaki siyasi dönüşümü simgeler. Bu çatışmalar sonucunda hanlık parçalanmış, daha sonra Kazan, Kırım, Astrahan, Nogay gibi yerel beylikler ortaya çıkmıştır. Bu tarihsel kırılma, destanda sembolik bir biçimde Edigey’in sonu ve Altın Orda’nın dağılmasıyla ilişkilendirilir.
Motifler ve Olağanüstü Özellikler
Edige Destanı, Türk destan geleneğinin ortak yapısal özelliklerini bünyesinde barındıran zengin bir halk anlatısıdır. Eserde, olağanüstü doğum, soylu soy, rüya, kut, formulistik sayılar ve olağanüstü varlıklarla mücadele gibi pek çok arketipik motif bir araya gelir. Bu unsurlar, destanın yalnızca tarihî değil, aynı zamanda mitolojik ve manevi bir derinlik kazandığını gösterir.
Edigey’in soy kökeni olağanüstü bir şekilde anlatılır. Annesinin bir peri kızı, atasının ise Baba Tükles Hoca Ahmet adında kutsal bir veli veya evliya olması, kahramanın sıradan bir insan değil, ilahi bir kaderin temsilcisi olduğunu vurgular. Bu soy anlatısı, Türk mitolojisinde sık rastlanan “yarı ilahi kahraman” tipini yansıtır.
Kahramanın doğumu mucizevidir. Bu olağanüstülük, onun ileride büyük işler yapacağına, halkının kaderini değiştirecek bir kahraman olacağına işaret eder. Böylece Edigey, tıpkı Oğuz Kağan veya Manas gibi, kut sahibi ve tanrısal bir göreve çağrılmış bir figür olarak resmedilir.
Destanda yer alan en dikkat çekici motiflerden biri, kahramanın doğaüstü güçlere karşı verdiği mücadeledir. Edigey, insanüstü özellikler taşıyan Kara Tiyen Alp (bazı varyantlarda Kabardı Alıp, Alıp Baba Kara Tiyin) adlı devle karşılaşır. Bu varlık hem fiziksel gücü hem de doğaüstü kökeniyle bir tür “karanlık ikiz” olarak tasvir edilir.
Kara Tiyen Alp’in, Timur’un kızı Akbilek’i kaçırması üzerine Edigey onunla savaşır. Mücadele, yalnızca fiziksel bir çarpışma değil, aynı zamanda iyilik ile kötülük arasındaki metafizik bir çatışma anlamı taşır. Kara Tiyen Alp’in ölmeden önce Edigey’e kardeş olduklarını açıklaması, destana trajik bir derinlik kazandırır: iki farklı kaderin, aynı kökten doğmuş iki kahramanın karşı karşıya gelmesi.
Rüya, Türk destan geleneğinde olduğu gibi Edige Destanı’nda da önemli bir yönlendirici unsurdur. Hem Edigey hem de Toktamış Han rüyalarında gelecek olaylara dair işaretler görürler. Bu rüyalar kahramanların kararlarını etkiler. Bazen onları uyarır, bazen de kaderin kaçınılmazlığını hatırlatır.
Destanda, “kırk” sayısına özel bir anlam atfedilir. Kara Tiyen Alp’in kırk yiğidinin bulunması, kahramanın karşısındaki zorlukların büyüklüğünü vurgular. Türk mitolojisinde kırk sayısı; güç, dayanıklılık, kutsallık ve tamamlanmışlık sembolü olarak sıkça karşımıza çıkar. Edige Destanı’nda bu sayı, destanın sözlü gelenek içindeki ritmik anlatımına da katkı sağlar.
Edigey’in soyunun “kuru kafatasından (aksuyekten)” geldiği ifadesi, onun yüceliğini ve kutsallığını simgeler. “Kut” kavramı ise destan boyunca kader, talih, ruh ve ilahi güç anlamında kullanılır. Kahramanın “kut”u, onun başarısının ve meşruiyetinin kaynağıdır.
Edige Destanı, İslamiyet’in etkisinin yoğun olduğu bir dönemde şekillendiği için güçlü İslami unsurlar da taşır. “Azrail”, “Cebrail”, “kefen”, “yıkama” gibi terimler anlatının içine yerleşmiştir. Kahramanların tövbe etmeleri, dua etmeleri ve ölümden sonra hesap inancına vurgu yapılmıştır.
At, Türk destan geleneğinde kahramanın ayrılmaz bir parçasıdır. Edige Destanı’nda da bu durum değişmez. Kahramanların bindiği atlar — argımak, doru, ak şal gibi — yalnızca ulaşım aracı değil, aynı zamanda kahramanın ruhunu ve kudretini temsil eden canlı varlıklardır. Edigey’in atı Timgil Çuvar, onun kader yolculuğunda hem dost hem de savaş yoldaşıdır.
Edige Destanı'nı Temsil Eden Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)
Edigey’in Doğumu
Destanın olay örgüsü, Altın Orda Devleti’nin hâkim olduğu dönemde başlar. Bu sırada Toktamış Han, devletin başında olup Bulgar ve Saray şehirlerinde hüküm sürmektedir. Aynı dönemde Emİr Timur (Timur Bek), Semerkant merkezli bir bölgede kendi siyasi otoritesini kurmuştur. Destanın başlangıcı, Toktamış Han ile Timur arasında yaşanan güç çekişmesini anlatır. Bir gün Timur, Toktamış’tan meşhur av kuşu olan Kara Laçin Tökli Ayak’ı kendisine göndermesini ister. Bu kuş, dokuz yurtta ün salmış kutsal bir kuştur. Ancak Toktamış, Cengiz soyunun sembolü sayılan bu kuşu vermeyi reddeder. Onun bu davranışı, iki hükümdar arasındaki dostluğun bozulmasına ve uzun sürecek düşmanlığın başlamasına neden olur.
Kuşların yavrulama zamanı geldiğinde Toktamış, kuşların bakımıyla görevli olan Kutlukaya Bey’e yavruları getirmesini emreder. Fakat yavruların uçmadığını gören Toktamış, Kutlukaya’nın yumurtaları değiştirdiğini ve yavruları gizlice Timur’a gönderdiğini düşünür. Bu olay, Edigey’in babası Kutlukaya’nın suçlanmasına ve farklı bir sürecin başlamasına yol açar. Edigey’in kökeni olağanüstü özelliklerle anlatılır. Annesi bir peri kızı, atası ise Baba Tükles Hoca Ahmet adında kutsal bir velidir. Bu soy bağlantısı, Edigey’in doğuştan farklı, kutsal bir kaderin temsilcisi olduğunu vurgular. Kutlukaya’nın sadakati yanlış anlaşıldığında Toktamış, onun başını kestirir ve beşikteki oğlu Edigey’in de öldürülmesini emreder. Böylece hem ihanetin cezasını vermek hem de soyunun intikamını almak ister. Ancak bu ölüm emri yerine getirilmeden önce Cantimir adlı bir bey, Kutlukaya’nın eski dostu ve kan kardeşidir.
Cantimir, Kutlukaya’nın soyunun yok olmasına gönlü razı gelmez. Bu nedenle, kendi en küçük oğlu Kobogıl’ı beşikteki Edigey’le değiştirir. Hanın adamları Cantimir’in oğlu Kobogıl’ı öldürürken Edigey gizlice kurtarılır. Cantimir, bebeği saklayarak onu korur ve büyütür. Edigey, Cantimir’in çizmesinin “ediğinde” (iç kısmında) gizlendiği için bu olaydan sonra “Edige” adını alır. Böylece isim, kahramanın mucizevi kurtuluşunun bir hatırasına dönüşür.
Edigey Cantimir’in altıncı oğlu olarak büyür. Daha küçük yaşta fiziksel güç ve cesaretiyle dikkat çeker. Henüz bir yaşındayken doksan boyun çocuklarıyla güreşir ve onların lideri olur. Bu durum, onun erken yaşta kahramanlık ve liderlik niteliklerini ortaya koyar. Zamanla Toktamış Han’ın sarayına girer, zekâsı ve cesareti sayesinde kısa sürede beylik makamına yükselir. Toktamış, onun yeteneklerinden etkilenir ve ona Aytulı adında güzel bir kızla evlenme izni verir. Bu evlilikten Noradın (Muradım) adında bir oğulları olur.
Edigey’in saraydaki yükselişi kısa sürede dikkat çeker. Hanın karısı Hanbike (Yenike), Edigey’in ününün hanınkini aşmasından rahatsız olur. Kendisini han gibi görmeye başladığı iddiasıyla Toktamış’ı kışkırtır. Edigey’in sadakatini sınamak için ona zehirli ballı içecek içirirler ancak Edigey bu tuzağı sezer ve içmez. Bunun üzerine Toktamış, Edigey’in kimliğini öğrenmek amacıyla bilge Sıska Subra Yırav (Habrav) adlı bir yorumcuyu çağırır. Yırav, hayvan benzetmeleri kullanarak Edigey’in Cantimir’in oğlu olmadığını, Kutlukaya Bey’in oğlu Edigey olduğunu ortaya çıkarır.
Edige Destanı'nı Temsil Eden Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)
Mücadeleler ve İttifak
Kimliği ortaya çıkan Edigey, öldürüleceğini anlayınca atına — Tulpar Timgil Çuvar — atlayarak saraydan kaçar. Yanına dokuz sadık yoldaşını alır ve İdil Nehri’ni geçerek Altın Orda topraklarını terk eder. Toktamış’ın adamlarından Yanbay, onu geri dönmeye ikna etmeye çalışır ancak Edigey kararından dönmez. Edigey, Emir Timur’a sığınacağını ve bir gün Toktamış’tan intikam alacağını bildirir. Bu andan itibaren, destanın ana çatışması — ihanet, sadakat ve intikam temaları — somut biçimde belirginleşir.
Edigey, kimliğinin açığa çıkmasının ardından Toktamış Han’ın öfkesinden kurtulmak için saraydan kaçarak uzak diyarlara yönelir. Amacı, güçlü bir müttefik bulmak ve babasının uğradığı haksızlığın intikamını almaktır. Bu yolculuk, onun hem fiziksel hem de manevi açıdan olgunlaşma sürecinin başlangıcını oluşturur. Edigey, yurdundan ayrılıp Emir Timur’un topraklarına doğru ilerlerken destanın en dikkat çekici figürlerinden biriyle karşılaşır: Kara Tiyin Alp. Bazı varyantlarda bu karakterin adı Kabandın Alp veya Kabardı Alıp olarak geçer. Kara Tiyin Alp, insanüstü güce sahip bir devdir ve destanda hem doğaüstü hem sembolik bir düşman olarak yer alır.
Bu dev, Timur’un kızı Akbilek’i kaçırmış ve onu kırk kulu ile birlikte tutsak etmiştir. Bu durum, Edigey için hem kahramanlık hem de kader sınavına dönüşür. Kahraman, tek başına devin üzerine gider; aralarında günlerce süren bir mücadele yaşanır. Edigey sonunda Kara Tiyin Alp’i yener. Ölümünden önce dev, Edigey’e annelerinin aynı peri kızı olduğunu ve aslında kardeş olduklarını söyler. Bu açıklama, kahramanın zaferine acı bir anlam katar. Kötülükle savaşırken kendi kanından birini yok ettiğini öğrenir.
Edigey, Kara Tiyin Alp’i öldürdükten sonra Timur’un kızı Akbilek’i ve onunla birlikte kaçırılan kırk hizmetçiyi kurtarır. Bu davranışı, onun yalnızca savaşçı değil, aynı zamanda ahlaki değerlere sahip bir kahraman olduğunu gösterir. Timur, Edigey’in cesaretini ve dürüstlüğünü takdir eder. Ona büyük saygı gösterir, ödüller verir ve yanında tutmak ister. Bazı varyantlarda Timur, kızı Akbilek’i Edigey’le evlendirir; böylece aralarında kan bağıyla pekişmiş bir ittifak oluşur.
Bu evlilik, iki büyük gücün, Altın Orda’dan sürülmüş Edigey ile Semerkant hükümdarı Timur’un birleşmesini simgeler. Edigey bu ittifak sayesinde hem yeni bir yurt edinir hem de eski yurdunu geri almak için güçlü bir destek kazanır. Timur, Edigey’i ordusunda önemli bir görevle onurlandırır ve ona kendi emirleri arasında yer verir. Edigey kısa sürede Timur’un en güvendiği komutanlardan biri hâline gelir. Destanda, Timur’un Edigey’e “kutlu yurtları yeniden diriltme” görevini verdiği anlatılır.
Bu dönem, Başkurt ve Tatar anlatılarında Edigey’in Ural ve İdil bölgeleri için verdiği mücadeleler geniş yer tutar. Edigey, bu bölgelerdeki halkların özgürlüğü uğruna savaşır. Onun gözünde vatan, yalnızca toprak değil, “kutlu yurt” ve “nurlu diyar” olarak kutsal bir anlam taşır. Bu süreçte Edigey, halkın gözünde efsaneleşir. Destanlarda onun adı “adaleti sağlayan”, “zulmü ortadan kaldıran” bir kahraman olarak anılır. Bu dönemde kazandığı zaferler, Toktamış’a karşı ileride başlayacak büyük savaşın da habercisidir.
Toktamış ve İntikam
Emir Edigey, Timur’un himayesinde yıllarca yaşadıktan sonra, yurdundan uzak kalmanın verdiği derin bir özlem hissetmeye başlar. Timur’un topraklarında büyük saygı görmesine rağmen, kalbinde daima İdil ve Ural topraklarının hasreti vardır.
Bir gün Edigey’in oğlu Noradın (Muradım), babasının yanına gelir. Noradın, babasının kendi topraklarından uzakta yaşamasını eleştirir ve İdil’e dönmesi gerektiğini söyler. Halkın Toktamış Han’ın zulmünden bıktığını, herkesin Edigey’i özlediğini anlatır. Noradın’ın sözleri, Edigey’in yüreğinde yankı bulur; o artık hem bir baba hem de halkının lideri olarak sorumluluk hissetmektedir.
Edigey, Toktamış’a karşı savaşmak için Timur’dan izin ister. Timur, Edigey’in sadakatini ve kahramanlığını bildiğinden bu isteğe olumlu karşılık verir. Onu büyük bir orduyla donatır ve uğurlarken, “kutlu yurdun için savaş” diyerek kutsamasını verir. Bazı varyantlarda Timur, Edigey’e stratejik öğütlerde bulunur ve savaşın adalet için yapılması gerektiğini vurgular. Edigey, Timur’un bu desteğiyle yalnızca bir savaşçı değil, adaletin temsilcisi hâline gelir.
Edigey, ordusuyla birlikte İdil’e doğru ilerler. Yurduna vardığında toprağı öper, göğe bakarak dua eder ve “Bu nurlu yurt, kutlu diyar bana yeniden yüzünü gösterdi” der. Edigey’in halkıyla yeniden buluşması hem bir kahramanın zaferi hem de sürgünün sona ermesi anlamını taşır.
Toktamış, Edigey’in dönüşünü haber alır ve savaş hazırlıklarına başlar. İki büyük ordu Deşt-i Kıpçak bozkırlarında karşı karşıya gelir. Çarpışmalar günlerce sürer. Destanın bazı versiyonlarında, savaş sırasında doğa da Edigey’in tarafını tutar; rüzgâr onun ordusuna yardım eder, atlar olağanüstü hızla koşar. Nihayet Toktamış’ın ordusu bozguna uğrar. Toktamış, yenilgiyi kabullenemeyip bozkıra kaçar. Bunun üzerine Edigey, oğlu Noradın’ı onun peşine gönderir. Noradın, Toktamış’ı bir ırmak kenarında yakalar. Toktamış, eski günlerin hatırına merhamet diler fakat Noradın “adalet için” diyerek onun başını keser. Böylece uzun süredir süren nefret ve intikam döngüsü tamamlanır.
Edige Destanı'nı Temsil Eden Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)
Kahramanın Dönüşü
Noradın, babasına Toktamış’ın başını getirir. Edigey, düşmanının ölümüne sevinmekten çok bu sonucun doğurduğu ağırlığı hisseder. Çünkü o, savaşın ardından halkının geleceğini düşünmektedir. Bazı varyantlarda Edigey, hanlık tahtına oturmayı reddeder. Bunun yerine “devlet kuşu” uçurur. Kuş, üç kez uçar ve her seferinde Toktamış’ın oğlu Kadirbirdi’nin başına konar. Bu işaret, tahtın kime geçeceğini belirler. Ancak Edigey, yurdun yarısında söz sahibi olmayı kabul eder; halkı yeniden düzene sokar.
Başkurt anlatısında bu olay, kutun paylaşılması olarak yorumlanır. Edigey’in gücü Tanrı vergisidir ancak o bunu zorla değil, bilgelikle yönetmeyi seçer. Edigey, savaşın ardından İdil toprağını dolaşır, her köşesini ziyaret eder ve halkına huzur getirir. Tatar varyantında, Edigey’in İdil’e döndüğünde toprağa kapanıp ağladığı, “Burası benim nurlu yurdum, burası kutlu diyarım.” dediği anlatılır.
Toktamış’ın yenilgisinden ve hanlığın yeniden düzenlenmesinden sonra, Edigey’in hayatında yeni bir döneme girilir. Ancak bu dönem, dış düşmanlardan çok iç çatışmaların belirleyici olduğu bir süreçtir. Edigey, oğlu Noradın’ın kahramanlığını ve savaşta gösterdiği cesareti ödüllendirmek ister. Toktamış’ın kızı Haneke (Hanike)’yi oğluna eş olarak verir. Bu evlilik, iki hanedanın barışını simgelese de kısa süre sonra bir ihanet zinciri başlatır.
Haneke, kocasını Edigey’e karşı kışkırtmak isteyen Kin Canbay adlı hainin etkisine girer. Canbay, Toktamış’ın intikamını almak amacıyla Edigey’e zarar vermek ister. Haneke’ye, Edigey’in ona zorla sahip olduğunu söylemesini telkin eder. Haneke de bu plan doğrultusunda, karnına keçe bağlayarak hamileymiş gibi davranır ve Noradın’a yalan söyler. Bu sözler karşısında Noradın öfkeye kapılır. Elinde tuttuğu dombırasını öfkeyle fırlatır. Müzik aleti Edigey’in sağ gözüne isabet eder. Bu olay kahramanın hem fiziksel hem de sembolik olarak “gözünün kararması” anlamına gelir. Edigey, oğlunun öfkesinden yaralanır ve bir gözü kör olur.
Noradın, kısa süre sonra yaptığının farkına varır ve büyük bir pişmanlık duyar. Ancak utancı, babasının yüzüne bakmasına engel olur. Yurdunu terk eder, uzak diyarlara gider. Edigey ise oğlunun ardından beddua eder ancak içinde derin bir özlem taşır. Bu durum, baba ile oğul arasındaki bağın hem kırıldığını hem de kopmadığını gösterir.
Bir süre sonra Noradın, Toktamış’ın oğlu Kadirbirdi tarafından Çirüli Gölü civarında kuş avlarken yakalanır. Bu olay, Edigey’in ailesine yönelmiş kaderin yeni bir sınavıdır. Kadirbirdi, Noradın’ı öldürmek yerine onun yiğitliğine hayran kalır ve serbest bırakır. Noradın, babasına döner. İkili, tüm acılara rağmen barışır. Edigey, oğlunu affeder ve ona yeniden güvenini gösterir. Bu barışma sahnesi, destanın manevi doruklarından biridir; baba-oğul çatışması, bağışlama ve sevgiyle çözülür.
Edige Destanı'nı Temsil Eden Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)
Son Savaş ve Edigey’in Ölümü
Toktamış’ın ölümünden sonra, oğlu Kadirbirdi babasının intikamını almak için Edigey’e karşı ordu toplar. Kadirbirdi, Edigey’in varlığının hanlığı tehdit ettiğini düşünür. Bunun üzerine iki ordu yeniden karşı karşıya gelir. Yaşlı ve yaralı olmasına rağmen Edigey, savaş meydanına çıkar. Savaş boyunca üstün bir cesaret gösterir, Kadirbirdi’nin ordusuna büyük kayıplar verdirir. Ancak çarpışma sırasında ağır yara alır.
Edigey, savaşın sonunda Kadirbirdi’yi öldürür fakat kendi de ölümcül bir şekilde yaralanır. Destanın bazı varyantlarında, Edigey’in başı Barın Mirza tarafından kesilir. Edigey, İdil kıyısında son bir kez gökyüzüne bakar, toprağa eğilir ve İdil’den su içer ve ardından sessizce ruhunu teslim eder. Tatar varyantında Edigey’in ölümü doğaüstü bir sahneyle anlatılır. Kesik başı güneşe döner, son kez konuşur ve beddua eder.
Bu beddua, kısa sürede gerçekleşir ve İdil-Yurt kan yurduna döner Altın Orda Hanlığı parçalanır; Kırım, Kazan, Astrahan ve Nogay beylikleri ortaya çıkar. Böylece destan, yalnızca bir kahramanın ölümüyle değil, bir çağın sona erişiyle tamamlanır. Edigey’in ölümüyle birlikte halk, onu bir kahraman ve veli olarak yüceltir. Kabrinin bulunduğu yer halk arasında kutlu mekân sayılır. Onun adı, yüzyıllar boyunca dombıra küylerinde, türkülerde ve halk hikâyelerinde yaşar.
