Gadolinyum, lantanit serisinde yer alan, atom numarası 64 olan, gümüşi beyaz renkte bir metaldir. 1880 yılında Jean Charles Galissard de Marignac tarafından keşfedilmiş olup adını Finlandiyalı kimyager Johan Gadolin'den alır. Özellikle manyetik özellikleriyle, nükleer reaktörler ve tıbbi görüntüleme uygulamalarında kullanılır.

Sınıflandırma ve Temel Özellikler

Gadolinyum (Gd), periyodik tablonun 6. periyodunda, lantanitler grubunda bulunan bir elementtir. Elektron dizilimi [Xe] 4f⁷5d¹6s² şeklindedir. Bu yarı dolu 4f kabuğu (7 elektron), gadolinyumun kendine has güçlü manyetik özelliklerinden sorumludur. Oda sıcaklığında katı halde bulunur, nispeten yumuşak ve dövülebilirdir. Yoğunluğu yaklaşık 7,90 g/cm³'tür.

Keşfi

Gadolinyum, ilk olarak 1880 yılında İsviçreli kimyager Jean Charles Galissard de Marignac tarafından, o zamanlar "didimiyum" olarak bilinen (daha sonra praseodim ve neodimyumun karışımı olduğu anlaşılan) bir nadir toprak minerali örneğinden ve samarskit mineralinden spektroskopik yöntemlerle ayrıştırılmıştır. Marignac, bu yeni elementin oksidine "gadolinya" adını vermiştir. Saf gadolinyum metali ise ancak 1935 yılında Félix Trombe tarafından elde edilebilmiştir.

^{Gadolinyum (Yapay Zeka İle Üretilmiştir)}

Elementin Adının Kökeni

Gadolinyum elementinin adı, nadir toprak elementleri üzerine yaptığı öncü çalışmalarla tanınan Finlandiyalı kimyager ve mineralog Johan Gadolin'in (1760-1852) onuruna verilmiştir. Gadolin, 1794 yılında ilk nadir toprak elementi olan itriyumu (daha doğrusu itriyum oksidi) keşfetmiştir. Bu isimlendirme, Jean Charles Galissard de Marignac tarafından önerilmiştir.

Doğada Bulunuşu

Gadolinyum, diğer lantanit elementleriyle birlikte çeşitli minerallerde bulunur. Başlıca kaynakları arasında monazit, bastnazit ve gadolinit gibi nadir toprak mineralleri yer alır. Yerkabuğundaki bolluğu nispeten düşüktür. Ticari olarak, bu minerallerin işlenmesi sırasında iyon değişimi ve solvent ekstraksiyonu gibi karmaşık yöntemlerle diğer lantanitlerden ayrıştırılır.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

Gadolinyum, parlak gümüşi beyaz bir metaldir. Kuru havada nispeten kararlıdır, ancak nemli havada yavaşça oksitlenerek yüzeyinde gevşek bir oksit tabakası oluşturur. Erime noktası 1313 °C, kaynama noktası ise 3273 °C'dir. Atom yarıçapı yaklaşık 234 pm, elektronegatiflik değeri ise 1,20'dir. Suyla yavaş, asitlerle ise daha hızlı reaksiyona girerek hidrojen gazı açığa çıkarır. Bileşiklerinde en yaygın ve kararlı oksidasyon durumu +3'tür. Gadolinyum, Curie noktası olan 20 °C (293 K) civarında ferromanyetik özellik gösterir; bu sıcaklığın üzerinde ise paramanyetiktir. Tüm elementler arasında en yüksek termal nötron yakalama kesitine sahip elementlerden biridir (özellikle ¹⁵⁷Gd izotopu).

İzotopları

Gadolinyumun doğada altı kararlı (¹⁵⁴Gd, ¹⁵⁵Gd, ¹⁵⁶Gd, ¹⁵⁷Gd, ¹⁵⁸Gd, ¹⁶⁰Gd) ve bir adet çok uzun yarı ömürlü radyoaktif (¹⁵²Gd) izotopu bulunur. Kaynakta önemli izotop olarak ¹⁵⁸Gd belirtilmiştir, ki bu doğal gadolinyumun en bol bulunan izotopudur (yaklaşık %24.8).

• ¹⁵⁷Gd: Olağanüstü yüksek bir termal nötron yakalama kesitine sahiptir (yaklaşık 259.000 barn), bu da onu nükleer uygulamalar için çok değerli kılar.
• ¹⁵⁵Gd: Bu izotop da yüksek bir nötron yakalama kesitine sahiptir.

Kullanım Alanları

Gadolinyumun benzersiz manyetik ve nükleer özellikleri sayesinde çeşitli önemli uygulamaları vardır:

• Manyetik Rezonans Görüntüleme (MRI): Gadolinyum bazlı kontrast maddeleri (GBCA), MRI taramalarında doku ve organların daha net görüntülenmesini sağlamak için yaygın olarak kullanılır. Gadolinyum iyonları (Gd³⁺), paramanyetik özellikleri sayesinde su moleküllerinin protonlarının relaksasyon sürelerini kısaltarak görüntü kontrastını artırır. Kanserli hücrelerin tespitinde ve çeşitli tıbbi teşhislerde önemlidir.
• Nükleer Reaktörler: ¹⁵⁷Gd izotopunun çok yüksek nötron soğurma kapasitesi nedeniyle, nükleer reaktörlerde kontrol çubuklarında ve nötron kalkanlamasında yanabilir nötron zehiri olarak kullanılır. Bu, reaktörün ömrü boyunca reaktiviteyi kontrol etmeye yardımcı olur.
• Mıknatıslar ve Manyetik Malzemeler: Gadolinyum, bazı özel mıknatısların ve manyetik soğutma sistemlerinde kullanılan malzemelerin yapımında kullanılır. Demir ve kobalt ile oluşturduğu alaşımlar, yüksek sıcaklıklara dayanıklı manyetik özellikler gösterebilir.
• Veri Depolama: Manyeto-optik diskler gibi veri saklama disklerinin üretiminde kullanılan alaşımlarda yer alır.
• Elektronik Devre Elemanları: Mikrodalga uygulamalarında kullanılan gadolinyum itriyum garnet (GIG) gibi malzemelerin yapımında kullanılır.
• Fosforlar: Bazı gadolinyum bileşikleri, X-ışını görüntüleme sistemlerinde ve televizyon tüplerinde (artık daha az) yeşil fosfor olarak kullanılmıştır.
• Alaşımlar: Krom ve demir gibi metallere çok küçük miktarlarda eklendiğinde, bu metallerin işlenebilirliğini ve yüksek sıcaklıklara ve oksidasyona karşı direncini artırır.

Biyolojik Önemi/Etkileri ve Önlemler

Gadolinyumun bilinen bir biyolojik rolü yoktur. Saf gadolinyum metali ve çözünmeyen bileşiklerinin toksisitesi düşük kabul edilir. Ancak, serbest gadolinyum iyonları (Gd³⁺) toksiktir. Bu nedenle, tıbbi uygulamalarda (MRI kontrast maddesi olarak) kullanılırken, gadolinyum iyonları şelat adı verilen organik moleküllerle kompleks hale getirilerek vücuttan hızla atılması sağlanır ve toksisitesi azaltılır. Nadir durumlarda, özellikle böbrek fonksiyonları bozuk olan hastalarda, bazı gadolinyum bazlı kontrast maddelerinin kullanımı "nefrojenik sistemik fibrozis" (NSF) adı verilen ciddi bir duruma yol açabilir. Metal tozu, diğer reaktif metaller gibi yangın riski taşıyabilir.