Göynücek, Amasya’nın güneybatısında, Çekerek Irmağı Vadisi’nde yer alan ve tarım ile hayvancılığa dayalı ekonomik yapısıyla öne çıkan bir ilçedir. İlçenin doğal ve tarihî dokusu, Gökçeli Kalesi, Ilısu Kaplıcası, Gediksaray ve Ayvalıpınar höyükleri gibi yerleşimlerle şekillenmiştir.
Göynücek (Göynücek Belediyesi)
Tarihçe
Göynücek’in ilk yerleşim izleri Kalkolitik Çağ’a (M.Ö. 5500–3000) tarihlenen Ayvalıpınar ve Gediksaray höyüklerine dayanır. Orta Tunç Çağı’nda (M.Ö. 2500–2000) bölge, Hatti kültür çevresi içerisinde yer almış; M.Ö. 750–585 arasında Frig, Kimmer, İskit ve Med-Pers topluluklarının hâkimiyetine girmiştir. M.Ö. 301’de Pers-Pontus, M.Ö. 47’de ise Zela Savaşı sonrası Roma yönetimi altına girmiştir. Roma’dan sonra Bizans, ardından 1175’te II. Kılıçarslan döneminde Selçuklu egemenliğine geçmiştir. 1341’de Eretna Beyliği’nin, 1393’te ise Osmanlı Devleti’nin bir parçası olmuştur. Osmanlı döneminde Gediksaray nahiyesi Amasya sancağına bağlıydı. 1922’de kaza merkezi statüsüne kavuşan Göynücek, 4 Mart 1954 tarihli ve 6324 sayılı yasa ile ilçe yapılmıştır.
Coğrafya ve İklim
Göynücek, Amasya’nın güneybatısında; Tokat, Çorum ve Yozgat illeriyle sınır komşusudur. Yüzölçümü 578 km² olan ilçede rakım 450 ile 1.100 metre arasında değişmektedir. Çekerek Irmağı ve kolları, ilçenin başlıca akarsularını oluşturur. Karadağ ve Tekke Dağı belirgin yükseltiler arasındadır. İklimi karasal özellikler gösterir: yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise ılıman ve yağışlı geçmektedir. İlçe genelinde bozkır, fundalık ve yer yer ormanlık alanlar görülür.
Nüfus ve Demografi
Göynücek ilçesinin toplam nüfusu 2007 yılı itibarıyla 13 425 kişi iken 2024 yılında 10 787 kişiye gerilemiş olup; bu dönemde 2020–2021, 2022–2023 ve 2023–2024 yıllarında sırasıyla 258, 457 ve 424 kişilik artışlar; diğer yıllarda ise değişen oranlarda azalışlar gözlemlenmiştir. 2024 verilerine göre erkek nüfus 5 504 (%51,02), kadın nüfus 5 283 (%48,98) düzeyindedir ve cinsiyetler arasındaki fark genellikle birkaç yüz kişi ölçeğinde kalmıştır. Yıllık nüfus değişimleri, yerel kayıt güncellemeleri ve göç hareketleri gibi etkenlere bağlı olarak dalgalı bir seyir izlemiştir.
Ekonomik Yapı
İlçe ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayalıdır. Çekerek Ovası’nda başlıca ürünler arasında bamya, soğan, arpa, buğday, haşhaş ve şeker pancarı bulunur. Göynücek bamyası, yerel bir markaya dönüşmüştür. Meyvecilikte ise elma, kiraz, vişne, kayısı, şeftali ve ceviz üretimi öne çıkmaktadır. Tarım altyapısını geliştirmek amacıyla Gediksaray Sığırçayı Göleti (2012; 1.440.000 m³ kapasite) ve Aşağı Çekerek Ovası Sulama Projesi gibi yatırımlar yapılmıştır. İlçede ayrıca küçük sanayi sitesi, un fabrikası ve unlu mamul imalatı gibi faaliyetler yürütülmektedir.
İdarî Yapı
İlçeye bağlı 1 belediye (Göynücek Belediyesi) ve 38 köy bulunmaktadır. İlçe merkezi, aynı adı taşıyan Göynücek kasabasından oluşur. İlçede kaymakamlık, belediye başkanlığı ve bağlı kurumlar aracılığıyla idarî hizmetler yürütülmektedir. Jandarma komutanlığı, emniyet amirliği, ilçe milli eğitim müdürlüğü, tarım ve orman müdürlüğü, sağlık grup başkanlığı ve müftülük gibi kamu kurumları faaliyet göstermektedir.
Köyler, seçilmiş muhtarlar ve ihtiyar heyetleri tarafından yönetilirken, ilçe belediyesi şehir merkezindeki mahallelerin yerel hizmetlerini yürütmektedir. İlçenin idarî yapısı, valilik ve bağlı il müdürlükleriyle koordinasyon hâlinde çalışır.
Eğitim
Göynücek ilçesinde eğitim hizmetleri Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı resmî kurumlar aracılığıyla yürütülmektedir. İlçede 1 anaokulu, 6 ilkokul, 6 ortaokul, 2 imam hatip ortaokulu, 1 çok programlı Anadolu lisesi ve 1 imam hatip lisesi olmak üzere toplam 17 resmî okul bulunmaktadır. Bu kurumlarda görev yapan öğretmenler, ilçeye bağlı merkez ve köylerdeki öğrencilere eğitim vermektedir.
Eğitim altyapısını destekleyen kurumlardan biri olan Göynücek İlçe Halk Kütüphanesi, 1978 yılında kurulmuş olup yaklaşık 10.665 kitap ve 89 süreli yayınla hizmet vermektedir. Kütüphane, özellikle öğrenciler ve araştırmacılar için bir bilgi merkezi olarak kullanılmaktadır. İlçede Millî Eğitim Müdürlüğü’ne bağlı olarak halk eğitimi kursları da düzenlenmekte; meslekî gelişim ve yaşam boyu öğrenme programları yürütülmektedir. Bu kapsamda son yıllarda kültür mantarı yetiştiriciliği gibi alanlara yönelik sertifikalı üretici eğitimleri düzenlenmiştir.
Turizm ve Kültür
Göynücek ilçesi, tarihî zenginlikleri ve doğal güzellikleriyle kırsal turizm potansiyeline sahiptir. İlçede Kalkolitik Çağ’a tarihlenen Ayvalıpınar, Gediksaray ve Ilısu Kocaman Tepe höyükleri ile Tunç Çağı’ndan itibaren kesintisiz yerleşim izleri tespit edilmiştir. Bu arkeolojik alanlar, bölgenin tarihsel sürekliliğini yansıtır niteliktedir.
İlçedeki en dikkat çekici tarihî yapılardan biri Gökçeli Kalesi’dir. Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde yerleşim gören kalenin çevresi hâlen arkeolojik alan olarak korunmaktadır. Kale, savunma mimarisi ve stratejik konumuyla öne çıkmaktadır.
Su değirmenleri, Göynücek’in hem tarihî hem de kırsal ekonomiye dayalı kültürel varlıkları arasında yer alır. Özellikle 1945’te faaliyete başlayan İkizyaka Köyü Karapınar Mahallesi’ndeki su değirmeni, yerel tarımsal üretimin bir parçası olarak hâlâ ayakta kalmıştır. Değirmenler, bölgedeki geleneksel üretim biçimlerinin izlerini taşımaktadır.
Göynücek halkı, yerel kültürü yaşatmak amacıyla geleneksel halk oyunlarına da önem vermektedir. İlçede özellikle "Yelleme" ve "Mahir Çavuş" adlı oyunlar düğün, asker uğurlaması ve bayramlarda oynanmaktadır.
Mutfak
Göynücek mutfağı, ilçenin verimli tarım arazilerinde yetiştirilen sebze, meyve ve tahıllara dayalı geleneksel Anadolu mutfağı örnekleriyle şekillenmiştir. İlçenin tarımsal üretiminde öne çıkan bamya, mutfakta da karakteristik bir yere sahiptir. “Göynücek bamyası”, lezzeti ve aromasıyla yöresel ürünler arasında tanınmakta, hem taze hem kurutulmuş olarak farklı yemeklerde kullanılmaktadır. Bu ürün, "Amasya'nın elması, Göynücek'in bamyası" şeklinde halk arasında ifadesini bulan bir ün kazanmıştır.
Bamya dışında, soğan, şeker pancarı, haşhaş, arpa ve buğday gibi ürünler de mutfakta yer bulur. Ayrıca kiraz, elma, vişne, kayısı, ceviz ve şeftali gibi meyveler, tatlılar ve reçel yapımında kullanılmakta, yaz aylarında üretilerek kışlık olarak saklanmaktadır. Göynücek’te uygulanan ürün geliştirme çalışmalarıyla birlikte yerel mutfağın tanıtımı hedeflenmekte, yöresel tatlar Amasya ve çevresinde olduğu kadar ulusal düzeyde de tanıtılmaya çalışılmaktadır.
