Tarihî Havagazı Fabrikası, Türkiye'nin İzmir ilinin Konak ilçesine bağlı Umurbey Mahallesi’nde, Liman Caddesi üzerinde konumlanan ve 19. yüzyıldan 20. yüzyılın sonuna dek işlevini sürdüren önemli bir endüstri yapısıdır. Yaklaşık 23 dönümlük bir araziye yayılan tesis, uzun yıllar boyunca kentin aydınlatma ihtiyacını karşılamış, zamanla teknolojik ve toplumsal değişimlerle birlikte işlevini yitirmiştir. Günümüzde restorasyon çalışmaları sonucunda, bir kültür ve etkinlik merkezi olarak yeniden düzenlenmiş ve İzmir’in önemli simgesel mekânlarından biri hâline gelmiştir.
İzmir Tarihi Havagazı Fabrikası (Visit İzmir)
Tarihçe
İzmir’de havagazı üretimi fikri ilk olarak Fransız yatırımcılar tarafından gündeme getirilmiş ancak girişimcilerden Andre Marchais'in ölümü üzerine bu süreç kesintiye uğramıştır. Ardından İngiliz gazeteci A. Edwards tarafından yapılan başvuru sonucu 1 Kasım 1859 tarihinde, kentte bir havagazı fabrikası kurmak ve 40 yıl işletmek üzere ruhsat verilmiştir. Tesis, kömür tozlarının yayılmasını önlemek amacıyla rüzgârlı yapısıyla bilinen Alsancak Darağacı mevkiinde inşa edilmiştir. İnşa süreci çeşitli politik ve diplomatik nedenlerle ancak 1862 yılında başlamış, üretime ise 1867 yılında geçilmiştir.
Fabrikanın yapımı, merkezi Glasgow’da bulunan “Lanloux and Sons” tarafından gerçekleştirilmiş; donanımlar İngiltere ve Almanya’dan temin edilmiştir. İlk etapta havagazı şebekesi yabancıların yoğun yaşadığı bölgeleri kapsamış, daha sonra Karşıyaka, Bornova ve Türk mahallelerine uzanmıştır. Kent sokakları 1864'te aydınlatılmaya başlanmış, 1902’de ise aydınlatma sistemi yaygınlık kazanmıştır. Elektrik kullanımının artmasıyla birlikte havagazının kentteki rolü mutfak kullanımıyla sınırlandırılmıştır. 1907-1913 yılları arasında ise tesiste teknik yenilemeler yapılmıştır.
Cumhuriyet döneminde de işlevini sürdüren fabrika, yabancı imtiyazların kaldırılmasıyla birlikte 1935 yılında İzmir Belediyesi’ne devredilmiş ve onarılarak yeniden hizmete sokulmuştur. 1940’ta kapsamlı bakım görmüş; çeşitli işlev değişikliklerinin ardından 1994 yılında ekonomik ömrünü tamamlamıştır. Aynı yıl İzmir Büyükşehir Belediyesi kararıyla kapatılan tesisin bazı ekipmanları 1995’te Rahmi Koç Sanayi Müzesine devredilmiştir. 1990’lı yılların sonlarında ise belediye otobüsleri için tamir ve bekleme alanı olarak kullanılmış, bu süreçte yapılar ciddi yıpranmaya uğramıştır.
8 Ocak 1998 tarihinde, mülga İzmir 1 No.lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından bölgedeki 54 endüstri yapısıyla birlikte koruma altına alınmıştır. 2001 yılında düzenlenen İzmir Liman Bölgesi Kentsel Tasarım Yarışması ve sonrasındaki planlama çalışmaları ile alanın bütüncül şekilde korunması ve yeniden işlevlendirilmesi hedeflenmiştir. 2003 yılında kültür merkezi önerisi doğrultusunda hazırlanan projelerle restorasyon 2005’te başlamış, 2008’de tamamlanmış ve alan 2009 yılında “Tarihi Havagazı Fabrikası Kültür Merkezi” adıyla hizmete açılmıştır.
İzmir Tarihi Havagazı Fabrikası (Visit İzmir)
Mimari ve İşlevsel Dönüşüm
Restorasyon süreci kapsamında, toplam 2.850 metrekarelik inşaat alanına sahip tescilli yapılar dışında kalan tüm yapılar yıkılmıştır. Dökümhane, makine dairesi, idare binası, sayaç dairesi, atölyeler, su deposu, baca, lojman gibi endüstriyel unsurlar yerinde korunmuş; yatık ve şakuli fırınlar ile iki gazometre (15.000 m³ ve 4.000 m³ kapasiteli) ise yıkılmıştır. Ancak bunlardan biri zemin izi ile, diğeri ise model olarak alanda temsil edilmektedir. 46,3 metre yüksekliğindeki baca ise güçlendirilerek yapıya entegre edilmiştir.
Yapılan işlev değişiklikleriyle, dökümhane kafeterya; makine dairesi okuma salonu; atölye binası sergi ve etkinlik alanı; su deposu ise servis birimi olarak yeniden kullanıma sunulmuştur. Çevresel düzenlemelerle açık hava seyir alanları, meydanlar, süs havuzları ve yeşil alanlar oluşturulmuştur.
İzmir Tarihi Havagazı Fabrikası (Visit İzmir)
Günümüzde Kullanım
Tarihî Havagazı Fabrikası, günümüzde İzmir’in kültürel yaşamında aktif rol üstlenen bir merkez olarak faaliyet göstermektedir. Açık hava konserleri, tiyatro gösterileri, şiir dinletileri, sergiler, sinema gösterimleri, atölye çalışmaları gibi çeşitli etkinliklere ev sahipliği yapmaktadır. Ayrıca özel davetler, tanıtım toplantıları, kokteyller, düğün ve nişan gibi organizasyonlar için de bir mekân olarak kullanılmaktadır. İzmir’in endüstri mirasına yönelik örneklerden biri olarak, kentsel kültürel hafızanın korunması ve kamu kullanımına açılması bakımından örnek teşkil etmektedir.
