Kardaş Kömeği, 20. yüzyılın başlarında Azerbaycan Türkleri tarafından Anadolu'daki kardeş topluluklara sunulan dayanışma ve yardım hareketini simgeleyen bir kavramdır. Bu hareket, özellikle Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı sırasında yoğunlaşmış, milli, dini ve kültürel bağların somut bir yansıması olarak tarih sahnesinde yerini almıştır.

Yardımlar, gıda ve giyecek dağıtımından tıbbi desteğe, esir kurtarmadan mülteci barındırmaya kadar geniş bir yelpazede gerçekleştirilmiş, bireysel katkılarla birlikte hayır cemiyetleri tarafından organize edilmiştir. Özellikle Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi'nin öncülüğünde yürütülen bu faaliyetler, Rus İmparatorluğu'nun baskı ve sansür politikalarına rağmen, Azerbaycan-Anadolu arasındaki kardeşlik köprüsünü güçlendirmiştir.

^{Dayanışmayı Simgeleyen Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Tarihsel Kökenler ve Bağlam

Kardaş Kömeği'nin temelleri, Azerbaycan ve Anadolu Türkleri arasındaki derin tarihsel bağlara dayanır. 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında, Pantürkizm ve Panislamizm akımları, iki toplum arasında güçlü bir dayanışma ruhu oluşturmuştur. Bu fikirler, Osmanlı İmparatorluğu'nun Balkan Savaşları'ndaki mağlubiyetleriyle birlikte Azerbaycan'da büyük yankı bulmuş, yardım seferberliklerini tetiklemiştir. Azerbaycan aydınları, bu yardımları milli ve dini bir vazife olarak görmüş, Rusya'nın katı sansür ve engellemelerine karşı gizli veya yarı resmi yollarla sürdürmüştür.

Birinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle birlikte, Kafkas Cephesi'ndeki çatışmalar yardım faaliyetlerini zirveye taşımıştır. Sarıkamış Harekâtı (22 Aralık 1914 - 5 Ocak 1915), Osmanlı ordusunun soğuk, hastalık ve savaş koşulları nedeniyle ağır kayıplara uğradığı bir dönüm noktası olmuştur. Bu harekâtta, resmi kayıtlara göre 7.200 asker esir düşmüş, Kafkas Cephesi genelinde bu sayı 15.000'e ulaşmıştır. Yusuf Akçura'nın Hilal-i Ahmer Cemiyeti için hazırladığı rapora göre, Rusya'da toplam 60.000 Türk esiri bulunuyordu; bunların 20-30 bini Kuzey Kafkasya'da, geri kalanı ise Rusya'nın çeşitli bölgelerinde tutuluyordu. Esirler, Omsk, Tomsk, Irkutsk, Uralsk, Samara, Kazan, Nijniy Novgorod, Harkov ve Bakü gibi şehirlerdeki kamplara dağıtılmıştı. Özellikle Bakü karşısındaki Nargin Adası, doğal bir hapishane olarak kullanılmış, esirler burada açlık, soğuk ve salgın hastalıklarla mücadele etmek zorunda kalmıştı. ^【1】 

Rus işgali altındaki bölgelerde, Erzurum, Kars, Ardahan ve çevresinde Müslüman-Türk nüfus katliamlara, zorunlu göçlere ve sefalete maruz kalmıştı. Erzurum'un 16 Şubat 1916'da Ruslar tarafından işgal edilmesi, yerel halk için iki yıl sürecek bir acı dönem başlatmıştı. Bu bağlamda, Azerbaycan Türkleri, kardeşlik bağlarını harekete geçirerek yardım eli uzatmıştır. Balkan Savaşları'ndan itibaren başlayan bu dayanışma, Birinci Dünya Savaşı ile kurumsal bir yapı kazanmıştır.

^{Yürüyerek nakledilen esirler.(Bingür Sönmez) 【2】} 

Örgütlenme ve Kurumsal Yapılar

Yardım hareketinin kalbi, 1905'te kurulan Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi'nde atmıştır. Hacı Zeynelabidin Tagiyev'in başkanlığında hayata geçirilen cemiyet, başlangıçta yoksullara maddi destek ve eğitim amaçlı faaliyetler yürütmüş, savaş döneminde ise yardım çalışmalarını Kafkas Cephesi'ne kaydırmıştır. Cemiyetin üyeleri arasında dönemin önde gelen aydınları yer almıştır: Ahmet Ağayev, Ali Bey Hüseynzade, Hasan Bey Zerdabi, Ali Merdan Bey Topçubaşov, İsrafil Hacıyev ve daha niceleri. Nizamnamesine göre, cemiyet kadın-erkek ayrımı yapmaksızın herkese açıktı; üyeler aylık aidat ödeyerek yönetimi destekliyordu. "İsmailiyye" adlı binası 1913'te tamamlanmış, savaş sırasında hastane olarak hizmet vermiş, ancak 1918'de Ermeni saldırısında yıkılmıştır.

Cemiyet, Rus idaresinden zorlukla izin alarak şubeler açmış ve iaşe noktaları kurmuştur. 1915'te Harpzedelere Muavenet Komitesi oluşturulmuş, yardımlar Kars, Ardahan, Kağızman, Batum ve Iğdır gibi bölgelere ulaştırılmıştır.

Erzurum işgalinde cemiyet temsilcileri General Mayor Han Talişinski ve İlyasov, Haziran 1916'da bölgeye giderek 16 bin harpzedenin listesini çıkarmış, un, arpa ve mercimek gibi temel ihtiyaçları karşılamıştır. Ermeni saldırılarına karşı Rus komutanlarına müracaat edilmiş, halkın teşkilatlanması teşvik edilmiştir. Diğer örgütler de devreye girmiştir: Difai Teşkilatı, Gence Müslüman Komitesi ve Muhtaçlara Kömek Cemiyeti, Pantürkizm ve Panislamizm etkileriyle yardımları millî bir uyanış aracına dönüştürmüştür. Hacı Zeynelabidin Tagiyev'in bireysel katkıları ise belirgindir; o, cemiyetin finansal yükünü üstlenmiş, okullar kurmuş, gazeteleri desteklemiş ve Balkan Savaşları'nda Osmanlı'ya maddi yardım yapmıştır.

^{Sibirya'ya sürülmek üzere günlerce karlar üzerinde bekletilen sivil yerli halk. (Bingür Sönmez) 【3】} 

Nargin Adası'ndaki Esirlerin Durumu

Nargin Adası, Birinci Dünya Savaşı sırasında Kafkas Cephesi'nde Ruslar tarafından esir alınan Türk askerlerinin tutulduğu önemli bir kamp merkeziydi. Bakü Körfezi'nde yer alan ada, doğal konumuyla bir hapishane gibi işlev görmüş, Sarıkamış Harekâtı sonrası esir akınının merkezlerinden biri olmuştu. Koşullar son derece zorlayıcıydı; su kıtlığı, yiyecek azlığı ve hastalıklar (tifüs, dizanteri) esirleri kırıp geçirmişti.

Ermeni askerlerin kötü muamelesi de durumu ağırlaştırmıştı. Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, gıda ve giyecek yardımı yapmış, Pazar günleri esirlerin Bakü'ye çıkarılmasını sağlamış, defin işlemlerini üstlenmişti. Kaçış operasyonları organize edilerek 1915'te 8 subay, 1916'da 16 zabit İran üzerinden Anadolu'ya ulaştırılmıştı. ^【4】 Adada ölen esirlerin definleri hayırseverler tarafından finanse edilmiş, bu çabalar Kardaş Kömeği'nin insanî yönünü ortaya koymuştu.

Yardım Faaliyetlerinin Detayları

Yardımlar, Balkan Savaşları'ndan itibaren sistematik bir hal almıştır. Azerbaycan'dan Osmanlı'ya nakdi destek gönderilmiş, gönüllü savaşçılar cepheye katılmıştır. Birinci Dünya Savaşı'nda Nargin Adası, yardım faaliyetlerinin odak noktalarından biri olmuştur. Ada, 1915'te kamp haline getirilmiş, barakalar inşa edilmiş olsa da koşullar yetersizdi: su kıtlığı, salgın hastalıklar ve açlık esirleri kırıp geçiriyordu. Cemiyet, defin masraflarını üstlenmiş, kaçışları organize etmiştir. İran üzerinden gerçekleştirilen kaçışlar, esirlerin Anadolu'ya dönmesini sağlamıştır.

Erzurum'da ise 1916 Haziran'ında gönderilen heyet, 62 bin telis gıda ve 13.252 telis giyecek dağıtmıştır. ^【5】 Sahipsiz çocuklar Bakü ve Tiflis'e taşınmış, Ermeni katliamlarına karşı koruma tedbirleri alınmıştır. 1917'de yayımlanan Gardaş Kömeği mecmuası, bu faaliyetlerin bir meyvesi olmuştur. Tek sayı olarak çıkan 80 sayfalık dergi, harpzedelere armağan edilmiş, geliri (1300 manat) Kars ve Ardahan'a ulaştırılmıştır. ^【6】 Dergide, Mehmet Emin Resulzade, Ömer Faik Numanzade, Hüseyin Cavid gibi isimlerin eserleri yer almıştır. Numanzade'nin "Ben Kimim?" makalesi, mezhep ayrılıklarını eleştirerek ortak Türklük kimliğini vurgular; Resulzade, Rusya'daki Türklerin istismarını kınayarak cumhuriyet sistemini önerir; İshaki ise ortak edebî dilin önemini belirterek, evlilikler ve eğitim programları yoluyla mezhep ayrılıklarının aşılmasını savunur.

Yardımlar genel olarak 40 kg altın, tahıl, erzak ve tıbbi malzemeleri kapsıyordu. Aydınlar, gazetelerde çağrılar yayımlamış, tiyatro gösterileri ve toplantılar düzenlemiştir. Örneğin, 1915'te "Kardeş Kömeği Günü" ilan edilmiş, kadınlar ve gençler yardım toplamıştır. Bu faaliyetler, sadece insani yardım değil, millî bilinci pekiştiren bir araç haline gelmiştir.

Esirlere Yardım Eden Cemiyetler

• Hilal-i Ahmer Cemiyeti
• Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
• Bakü Müslüman İnas (Kadınlar) Cemiyet-i Hayriyesi
• Kafkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
• Gence Milli Müslüman Komitesi ve Gence Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
• Necat Cemiyeti
• Neşr-i Maarif Cemiyeti
• Safa Cemiyeti
• Erivan Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
• Amele ve Saldat Vekilleri Şürası’nın Hususi Komitesi
• Muhtaçlara Kömek Cemiyeti ^【7】 

^{Kardaş Kömeği Dergisi (Bingür Sönmez) 【8】}  

Gardaş Kömeği Mecmuası'nın Rolü ve Millî Uyanış

Şubat 1917 Rus İhtilali'nin yarattığı görece özgür ortamda yayımlanan Gardaş Kömeği mecmuası, millî uyanışın önemli bir belgesidir. Dergi, şiir, hikâye, piyes ve makalelerle zenginleştirilmiş, Hacı Zeynelabidin Tagiyev'in desteğiyle basılmıştır. İçeriğinde, geleneksel medrese eğitiminin modernleşme önündeki engelleri eleştirilir; Arapça ve Farsçanın Türkçeye üstünlüğü reddedilir. Ortak dil ve kültürün vurgulanması, milletleşme sürecini hızlandırmıştır. Dergi, Pantürkizm ve Panislamizm etkilerini taşır, ancak odak noktası millî bütünleşmedir.

Önemli Kişiler ve Etkileri

Hacı Zeynelabidin Tagiyev, hareketin finansal mimarı olarak öne çıkar. Yusuf Akçura, esir raporlarıyla katkı sağlamış; Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov, izinler alarak koordinasyonu yönetmiştir. Seyidov gibi temsilciler, Erzurum'da şehit düşmüştür. Bu kişiler, yardımları millî bir ideale dönüştürmüştür.

^{Nargin Adası’nda esirken hayatını kaybeden askerlerin açıkta bulunan kemikleri. Prof. Dr. Bingür Sönmez ve Prof. Dr. İbrahim Yıldırım 2007 yılında Nargin Adası’na özel bir izin ile yaptıkları ziyarette açıkta buldukları kemiklerin bir kısmını Sarıkamış Şehitliği'ne defnetmek üzere getirmişlerdir. (Bingür Sönmez) 【9】} 

Kalıcı Etkiler

Kardaş Kömeği, Azerbaycan-Anadolu bağlarını derinleştirmiş, millî kimlik inşasına zemin hazırlamıştır. Rus baskısına rağmen sürdürülen bu hareket, karşılıklı dayanışmanın tarihsel bir örneğidir. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin (1918-1920) temellerini atmış, modernleşme sürecini hızlandırmıştır. Bugün bile, bu kardeşlik ruhu Türk dünyasındaki ilişkilerin temelini oluşturur.