Orgeneral Mehmet Kâzım Orbay (11 Mart 1886, İzmir - 3 Haziran 1964, Ankara), Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemleri ile Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş ve erken dönemlerinde etkin görevlerde bulunmuş askerî lider ve devlet adamıdır. Türk Kurtuluş Savaşı sürecinde çeşitli cephelerde üst düzey komutanlık görevleri üstlenmiş; Cumhuriyet’in ilanını takip eden yıllarda ise önemli askerî ve idarî görevlerde yer almıştır. Türkiye Cumhuriyeti tarihinde 3. Genelkurmay Başkanı olarak görev yapan Orbay, aynı zamanda 1961 Anayasası’nın hazırlanması sürecinde oluşturulan Kurucu Meclis’in Temsilciler Meclisi Başkanlığı görevini yürütmüştür. Cumhuriyet döneminin şekillenmesinde etkili olan askerî ve siyasal karar alma süreçlerinde yer almış ve Atatürk’ün yakın silah arkadaşlarından biri olarak anılmıştır.

Askerî Kariyeri ve Kurtuluş Savaşı Dönemi

1922 yılında 3. Kafkas Tümeni Komutanlığı’na atanan Kâzım Orbay, Başkomutanlık Meydan Muharebesi sırasında önemli askerî başarılar elde etmiştir. 30 Ağustos 1922 tarihinde gerçekleşen muharebenin akşamında, komutasındaki birliklerle birlikte Yunan ordusuna mensup iki tümen komutanı, 75 subay ve yaklaşık 2.000 askeri esir almıştır. Söz konusu esir komutanlar, aynı gece Mustafa Kemal Paşa’nın huzuruna çıkarılmıştır. Bu görüşmeye ilişkin olarak Kâzım Orbay, Atatürk’ün esir düşen komutanlara gösterdiği saygı ve insani yaklaşımı aktaran bir anısını paylaşmıştır. Aynı tarihte Tümgenerallik rütbesine terfi eden Orbay, Türk Kurtuluş Savaşı boyunca 3. Kafkas Tümeni Komutanı olarak görevini sürdürmüş ve savaşın son safhalarında da aktif rol oynamaya devam etmiştir.

Yüksek Askerî Görevler ve İsyanlarla Mücadele

1924-1930 yılları arasında Genelkurmay II. Başkanlığı, 4. Kolordu Komutanlığı ve Jandarma Genel Komutanlığı görevlerinde bulunmuştur. 1928-1929 yıllarında Afganistan Askeri Heyeti Başkanlığı yaparak Türkiye’nin dış ilişkilerinde önemli katkılar sağlamıştır. 1935 yılında 3. Ordu Müfettişi olarak atanmış, aynı yıl Orgeneralliğe terfi etmiştir.

1937 Mart ayında başlayan Dersim İsyanı’nda 3. Ordu Müfettişi olarak görev yapan Orbay, 1938 yılında jandarma birliklerine yapılan saldırı ve şehit edilmesiyle tekrar alevlenen isyanı bastırmak üzere başlatılan 2. Dersim Harekatı’nda aktif rol oynamıştır. 4. Umum Müfettişliği ile koordineli olarak Temmuz ve Ağustos 1938’de yapılan bölge tarama harekatını icra etmiş, isyan tamamen bastırılmıştır. Bu harekattan sonra Genelkurmay Başkanı Orgeneral Fevzi Çakmak tarafından takdir edilmiştir. Ayrıca, Atatürk’e dersim harekatının sonuçlandığını bildiren telgrafı bizzat göndermiştir.

II. Dünya Savaşı Dönemi ve Sonrası

1939 yılında Türkiye’nin askeri ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla İngiltere ve Fransa’ya harp malzemesi temini için başkanlık ettiği heyetlerle görüşmeler gerçekleştirmiştir. 7 Temmuz 1939’da İngiltere’ye giderek askeri silah ve malzeme tedariki üzerine müzakereler yapmış, 3 Ekim 1939’da yine İngiltere’ye giden heyeti yönetmiştir. Bu heyet, Türk ordusunun kara, deniz ve hava kuvvetlerinin ateşemiliterlerinin de katılımıyla silah ve malzeme incelemesi yapmıştır.

Genelkurmay Başkanlığı (1944-1946)

15 Şubat 1943’te Yüksek Askerî Şûra üyeliğine atanan Kâzım Orbay, 1 Aralık 1943’te Genelkurmay II. Başkanlığı görevine geri dönmüştür. Fevzi Çakmak Paşa’nın emekli olmasıyla 12 Ocak 1944 tarihinde Türkiye’nin 3. Genelkurmay Başkanı olarak atanmış ve bu görevini 23 Temmuz 1946’ya kadar sürdürmüştür. 29 Temmuz 1946’da yerine Orgeneral Salih Omurtak atanmıştır ve Orbay tekrar Yüksek Askerî Şûra üyeliğine dönmüştür.

Suriye Görevi ve Emeklilik

7 Temmuz 1949’da geçici görevle Suriye’ye gönderilmiş, burada yürüttüğü hizmetler nedeniyle Suriye Hükümeti tarafından Suriye Liyakat Nişanı ile ödüllendirilmiştir. 24 Nisan 1950’de Cumhurbaşkanı Baş Yaveri olarak Rıza Şah Pehlevi’nin cenaze törenine katılmak üzere bir heyete başkanlık etmiştir. 6 Temmuz 1950’de Bakanlar Kurulu kararı ile emekli edilmiştir.

1961 Kurucu Meclis Başkanlığı

27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonrası oluşturulan ve Türkiye’nin yeni anayasasını hazırlamakla görevli olan Kurucu Meclis’in Temsilciler Meclisi başkanlığına seçilmiştir. 6 Ocak 1961 – 24 Ekim 1961 tarihleri arasında bu görevi yürütmüştür. Göreve seçildiğinde Akis Mecmuası’na verdiği mülakatta, seçilmenin kendisi için büyük bir onur olduğunu ve Meclis’teki değerli arkadaşlarıyla başarıyla çalışacaklarına inandığını ifade etmiştir.

Kişisel Hayatı ve Ödülleri

Orgeneral Kâzım Orbay, Fransızca, Almanca ve İtalyanca bilmekteydi. Hayatı boyunca birçok madalya ve nişanla ödüllendirilmiştir. Bunlar arasında; Gümüş Liyakat Madalyası, Muharebe Gümüş İmtiyaz Madalyası, Harp Madalyası, Muharebe Altın Liyakat Madalyası, İstiklal Madalyası, Suriye Liyakat Nişanı, Alman Demir Haç, Alman Kırmızı Kartal ve Alman Kılıçlı Haç nişanları bulunmaktadır.

2 Nisan 1953’te Dersim Harekatı sırasında yaşanan bazı olaylarla ilgili olarak TBMM Dilekçe Komisyonu’na şikayetler yapılmıştır. Bu şikayetlerde, harekâtı yöneten Orgeneral Kâzım Orbay, Tunceli Valisi Abdullah Alpdoğan ve İçişleri Bakanı Şükrü Kaya hakkında kanuni soruşturma talep edilmiştir.

Vefatı ve Mirası

3 Haziran 1964’te Ankara’da vefat eden Orgeneral Kâzım Orbay, Ankara Devlet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Atatürk’ün silah arkadaşlarından biri olması nedeniyle, 2876 sayılı Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Kanunu kapsamında Atatürk Araştırma Merkezi Şeref Üyesi olarak tescil edilmiştir.