Kurgan, kelime olarak Eski Türkçede “korugan” yani “korunak” kökünden türemiştir ve mezar yapısı anlamında kullanılır. Bozkır kültürlerinde görülen, toprak ya da taş yığılarak oluşturulan ve genellikle soylulara veya önemli kişilere ait olan anıtsal mezar tipidir. Hem yer altı hem de yer üstü mimarisiyle dikkat çeker.

^{Kurganlara Dair Belgesel (TRT Avaz)}

Kökeni ve Yayılımı

Kurgan geleneği, MÖ 4. bin yıldan itibaren Avrasya bozkırlarında, özellikle Altay - Yenisey, Türkistan, Güney Sibirya, Orta Asya, Kafkasya ve Doğu Avrupa’da yayılmıştır. Bu gelenek İskit, Saka, Hun, Göktürk ve diğer erken Türk boyları tarafından benimsenmiştir. Arkeolojik veriler, kurganların özellikle Türk kültürünün en eski ve önemli mimari unsurlarından biri olduğunu göstermektedir.

Mimari Özellikleri

Kurganlar genellikle, mezar odası şeklinde hazırlanmış ve üstü taş ya da toprakla örtülmüş yapılardır. Yer altı kısmı, ölen kişinin yaşadığı evin bir benzeri olarak tasarlanır. Bu nedenle mezar çukuru taş, ağaç veya kütüklerle kaplanır; içerisine ölüyle birlikte gündelik eşyaları, silahları, yiyecek - içecekleri ve bazen hayvanları da konur. Böylece ölenin öbür dünyadaki yaşamının devam edeceği inancı yansıtılmış olur.

Türleri

Kurganlar, içerdikleri unsurlar ve yapılış amaçlarına göre sınıflandırılabilir.

• Anıt Kurgan (Kenotaf): Cesedine ulaşılamayan veya uzaklarda ölen kişi için, gerçek bir gömme yapılmaksızın anısına inşa edilen kurganlardır. Yapı ve içerik bakımından gerçek definli kurganlardan ayrılmazlar, fakat içlerinde insan kalıntısı bulunmaz.
• Bireysel veya Toplu Gömü Kurganları: Bazı kurganlar sadece bir kişiye aitken, bazılarında birden fazla bireyin kalıntılarına rastlanır.
• Sembolik Kurganlar: Kimi kurganlar, özellikle figüratif sembollerle süslenmiş eşyalar içerir. Bunlar mitolojik anlamlar taşıyan kuş, geyik, boğa gibi figürlerle bezenmiştir ve inanç sistemine dair önemli ipuçları sunar.

Kültürel ve Sembolik Anlamı

Kurganlar, yalnızca mezar değil, aynı zamanda kutsal mekânlardır. Eski Türk inancına göre ölüm, başka bir dünyaya geçiştir ve bu geçişin gerçekleştiği mekân olarak kurganlar özel bir yere sahiptir. Bu yapılarda ölülerin ruhlarının diğer dünyaya yolculuğunun sağlandığına inanılır. Kurgan içindeki objeler; statü, ekonomik durum, inanç ve günlük yaşam hakkında bilgi verir.

Örnekler

• Esik Kurganı (Kazakistan): “Altın Elbiseli Adam”ın bulunduğu bu kurgan, zengin buluntuları ve yazılı materyalleri ile Türk kültür tarihinde önemli yer tutar. Bronz heykelcikler, altın süs eşyaları ve Göktürk alfabesine benzer yazıtlar içerir.

^{Esik Kurganından Çıkarılan "Altın Elbiseli Adam" (AA)}

• Bozkurt Kurganı (Ağrı, Türkiye): 2007’de kazılmaya başlanan bu alan, Doğu Anadolu’daki nadir kurgan örneklerindendir. Orta Tunç ve Erken Demir Çağı'na tarihlenen buluntular içermektedir.

• Transkafkasya Kurganları (Azerbaycan, Gürcistan): Hayvan figürleriyle bezenmiş objeler, Türk mitolojisindeki sembollerle örtüşmektedir. Bu durum, erken dönem Türk topluluklarıyla kültürel etkileşimi ortaya koyar.

Kurganlar, arkeoloji ve tarih araştırmaları açısından birinci elden veri sunan yapılardır. Maddi kültür ögeleri, toplumsal yapılar ve inanç sistemlerine dair içerik barındırırlar. Ayrıca kurgan geleneği Türk mimarlık tarihi, ölüm ritüelleri ve mitoloji açısından da değerlendirilmesi gereken çok katmanlı bir kültürel mirastır.