Maraş bakır el işlemesi, Kahramanmaraş'ta 0,5 - 1,5 mm kalınlığındaki bakır levhaların dövme tekniği ile şekillendirilip bezenmesiyle üretilen geleneksel bir el sanatı ürünüdür.

Ürün Profili ve Coğrafi İşaret Türü

Maraş bakır el işlemesi, halılar, kilimler ve dokumalar dışında kalan el sanatı ürünleri grubunda yer almaktadır. Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından "mahreç işareti" olarak tescil edilmiştir. Mahreç işareti, belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibarıyla kökenin bulunduğu bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren işarettir. Bu tescil, Maraş bakır el işlemesinin ününün ve üretimindeki ustalığın Kahramanmaraş yöresiyle güçlü bir bağa sahip olduğunu ifade eder.

^{Maraş Bakır El İşlemesi (Kahramanmaraş İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)}

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri

Maraş bakır el işlemesi, çeşitli ev ve mutfak eşyalarının (tencere, tava, bakraç, ibrik, sini, tepsi, çaydanlık, havan, sahan, yağdanlık, ekmeklik, güğüm, aşurelik, mangal, kepçe vb.) yanı sıra dekoratif ürünlerin (şamdan, dekoratif nar, dekoratif at, saksı, vazo vb.) üretiminde kullanılır. Dövme tekniği ile yapılan bakır eşyaların sap, kulp ve tutamak kısımları çoğunlukla bronz, demir, pirinç gibi metallerden döküm tekniği ile üretilir. Maraş bakır el işlemesi'nin tarihi Anadolu Selçuklu dönemine kadar uzanmakta olup, Kahramanmaraş'ın kültür ve ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Üretimi, özellikle dövme tekniği açısından ustalık gerektirmektedir.

Üretim Metodu

Maraş bakır el işlemesi üretiminde 0,5 - 1,5 mm kalınlığında bakır levhalar kullanılır. Geleneksel olarak dövme tekniği ile el üretimi yapılmakla birlikte, makine üretimi de mümkündür. Makine kullanımı genellikle kalıp çıkarma ve şekillendirme aşamalarında görülürken, bezeme işlemi elle yapılır.

El İle Üretim (Dövme Tekniği):

1. Şekillendirme: Bakır levhalar, örs veya sert bir cisim ile tahta tokmak arasında dövülerek istenilen boyutlara getirilir. Tahta tokmakla şekillendirilen ve 0,5 - 1,5 mm kalınlığa ulaşan parçalar, çekiç ve tokmakla dövülerek sertleştirilir. Bu sayede bakır üzerine desen kolayca işlenebilir.
2. Tavlama: Dövülerek sertleşen bakırın dağılmaması, çatlamaması ve kolay işlenebilmesi için zaman zaman tavlanır (ısıtılıp yavaşça soğutularak yumuşatılır). Tavlama işlemi, levhanın kızgın kömürde ısıtılmasıyla gerçekleştirilir.
3. Birleştirme (Büyük Eşyalarda): Kazan gibi büyük eşyaların gövdesi oluşturulurken, levhanın bir ucu diğerine silindirik şekilde birleştirilir ve birleşme yerleri dövülerek kaynaklanır. Ayrı bir levha olan kazanın taban kısmı da gövdeye dövülerek kaynaklanır.
4. Ağız Kısmının Güçlendirilmesi (Büyük Eşyalarda): Dayanıklılığı artırmak için ağız kısmına metal bir çember geçirilebilir. Bu amaçla ağız kısmının içine metal çember yerleştirilir ve kazanın ağız kenarları içe doğru bükülür.
5. Sap, Kulp, Tutamak Üretimi: Dövme tekniği ile yapılan bakır eşyaların sap, kulp ve tutamak kısımları çoğunlukla bronz, demir ve pirinç gibi metallerden döküm tekniği ile üretilir.

^{Bakırcı Dükkanı (Dijital Kültür ve Turizm Envanteri)}

Makine İle Üretim:

Hammadde İşleme:

Külçe halindeki hammadde, bakır tel çekme ocaklarında eritilerek kalıplara dökülür ve yapılacak ürünün özelliğine göre silindirden geçirilerek bakırın kalınlığı ayarlanır. Silindirden geçerken sertleşen bakır, fırınlarda tavlanarak 0,50 - 1,5 mm kalınlığında bakır levha elde edilir.

• Şekillendirme (Sıvama veya Pres Tekniği):Sıvama Tekniği: Levhalar, yapılacak ürünün ölçülerine göre daire makaslarda kesilir. Plaka adı verilen bu levhalar, ürünün özelliğine göre kalıp sıvama tezgahlarında şekillendirilir. Usta, motor gücüyle dönen silindirler arasına sabitlenmiş bakır plakayı, sağ ve sol elindeki metal ve ahşap şekillendirme aletlerini kullanarak şekillendirir.
• Pres İşlemi: Daha çok turistik eşya ve bazı mutfak eşyalarının üretiminde kullanılır. Eksantrik veya hidrolik presler kullanılır. Eksantrik preste, yapılacak ürünün kalıbı pres makinesine takılır ve baskı ile bakır levhaya kalıbın şekli verilir. Hidrolik pres ise büyük işlerde kullanılır; erkek ve dişi kalıp arasına konan bakır levha, pres makinesinin baskısıyla istenilen şekli alır.

Bezeme:

Dövme veya kalıplama işlemleri sonrası üründeki çapaklar temizlenir. Ürünler, kabartma veya kalem işi yöntemleriyle bezenir.

• Kabartma Yöntemi: Ürün üzerine yapılacak desenler çizgi kalemi ile çizilir. Hata düzeltme imkanı olması için bu çizgiler derin olmamalıdır. Çizim hatasız tamamlandıktan sonra, ortaya çıkan ürün yastık adı verilen yapıya yerleştirilir. Motif dışındaki kısımlar içe doğru çökertilerek motifin kabartma görünmesi sağlanır.
• Kalem İşi Yöntemi: Ağızlarında çeşitli motifler bulunan kalemlerin bakıra vurulmasıyla desenler oluşturulur.

Son İşlemler:

Bezeme işlemi sonrası kalaylanıp parlatılan Maraş Bakır El İşlemesi satışa hazır hale gelir.

Coğrafi Köken ve Sınırlar

Maraş bakır el işlemesi'nin coğrafi sınırı Kahramanmaraş ili olarak belirlenmiştir. Üretim sürecinin tamamı, özellikle de ustalık gerektiren dövme ve bezeme teknikleri Kahramanmaraş il sınırları içerisinde gerçekleştirilmelidir.

^{Bir Ustanın Ellerinde Bakır El İşlemesi (Dijital Kültür ve Turizm Envanteri)}

Tescil Süreci ve Detayları

Maraş bakır el işlemesi'nin coğrafi işaret tescili için Kahramanmaraş Ticaret ve Sanayi Odası tarafından başvuruda bulunulmuştur. Başvuru, C2021/000288 numara ile 16 Temmuz 2021 tarihinde yapılmıştır. Değerlendirme sürecinin ardından ürün, 23 Mart 2023 tarihinde 1346 tescil numarası ile "mahreç işareti" olarak resmi olarak tescillenmiştir. Tescil ettirenin adresi İstasyon Mahallesi, İlahiyat Caddesi No: 7 Dulkadiroğlu, Kahramanmaraş olarak kayıtlıdır.