Merzifon, Amasya iline bağlı, tarım ve sanayinin birlikte geliştiği bir ilçedir. Tarihi yapılar ve doğal alanlar ilçede bulunmaktadır.

^{Merzifon (Amasya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)}

Tarih

Merzifon’un yerleşim tarihi Kalkolitik Çağ’a (MÖ 5500) uzanan höyüklerlerle başlar. Strabon’un “Bin Köy” diye nitelediği düz ovada konumlanan yerleşmeler, Hitit döneminde (MÖ 1700–1200) sınır karakolu işlevi gören bir kale çevresinde örgütlenmiştir. Frig hâkimiyetinden (MÖ 8. yüzyıl) Pers yönetimine ve MÖ 47’de Pontos Krallığı egemenliğine geçen bölge, Roma İmparatorluğu’nun yeniden imar politikaları çerçevesinde tapınak onarımları ve yeni yapılarla canlanmıştır. 395’te Doğu Roma (Bizans) sınırlarına dâhil olan Merzifon, 8. yüzyılda Emevî akınlarına uğramış, 11. yüzyılda Danişmendîler, 12. yüzyılda Selçuklular, 14. yüzyılda İlhanlı ve Eratna Beylikleri yönetimine geçişler yaşamıştır. 1353–1396 arasında Taşanoğulları’nın ardından, 1393’te Yıldırım Bayezid döneminde Osmanlı egemenliğine giren ilçe, 1402’de Çelebi Sultan Mehmet’in yeniden tesis ettiği düzenle Osmanlı idari taksimatına dâhil olmuştur.

Osmanlı dönemi, Merzifon’un eğitim, ticaret ve mimari yapılarında somutlaşmıştır. 817 H (1414–1415) tarihli Çelebi Mehmet (Sultaniye) Medresesi, Anadolu’nun en eski beş medresesinden biri olarak inşa edilmiş ve 820 H (1418–1419) yılında onarılmıştır. XVII. yüzyılda Kara Mustafa Paşa Külliyesi kapsamında yükselen bedesten ve taşhan, kervan yollarının kesişim noktası olan Merzifon’un iktisadi önemini pekiştirmiştir. 1666 yılında tamamlanan Kara Mustafa Paşa Camii, dikdörtgen planlı ana ibadet mekânı ile sekiz kollu kubbe düzeniyle dönemin klasik Osmanlı cami mimarisine örnek teşkil eder.

I. Dünya Savaşı’nı takiben 15 Mart 1919’da İngiliz işgali altına giren Merzifon’da, 16 Haziran 1919’da düzenlenen miting ve halk tepkisi, 27 Eylül 1919’da işgal güçlerinin geri çekilmesine yol açmıştır. Cumhuriyet Dönemi’ne geçişle birlikte ilçe, Amasya’ya bağlı bir idari birim olarak yeniden örgütlenmiştir.

Coğrafya ve İklim

Merzifon, Orta Karadeniz Bölgesi’nin iç kesiminde, Amasya il merkezinden sonra en büyük yerleşim birimi olarak konumlanır. Doğuda Suluova, güneyde Amasya ve Çorum, batıda Gümüşhacıköy, kuzeyde Samsun illeriyle çevrili olan ilçe sınırları içinde 70 köy yer alır. Karadeniz ve İç Anadolu iklimlerinin geçiş bölgesinde bulunan Merzifon’da yazlar kurak ve yağışsız, kış ve bahar ayları yağışlı geçer; yıllık ortalama yağış miktarı 350 kg/m²’dir.

Jeolojik açıdan Kuzey Anadolu Fay Hattı üzerinde birinci derece deprem kuşağında bulunan Merzifon Fay Hattı, 4 Ağustos 1996’da M 5,6 ve 28 Şubat 1997’de M 4,8 büyüklüğünde depremler üretmiş, her iki olayda da can kaybı yaşanmamıştır. DPT 2005 verilerine göre ilçe, Amasya genelinde gelişmişlik endeksi bakımından birinci, Türkiye genelinde ise 151. sırada yer alır.

Nüfus ve Demografi

Merzifon ilçesinin toplam nüfusu 2007 yılı itibarıyla 69.093 kişi iken 2024 yılı verilerine göre 76.854 kişiye yükselmiş olup; bu dönemde en yüksek yıllık artışlar 2015–2016 döneminde 1.810 kişi, 2019–2020 döneminde 1.572 kişi ve 2022–2023 döneminde 920 kişi olarak kaydedilmiş, diğer yıllarda ise daha küçük çaplı artış ve azalışlar gözlenmiştir. 2024 yılı itibarıyla erkek nüfus 38.031 kişi (%49,48), kadın nüfus 38.823 kişi (%50,52) düzeyindedir ve cinsiyetler arasındaki fark genellikle birkaç yüz kişi ölçeğinde kalmıştır. Yıllık nüfus değişimleri, yerel kayıt güncellemeleri, iç göç hareketleri ve doğal demografik dinamikler gibi etkenlerle açıklanabilecek dalgalı bir seyir izlemiştir.

Ekonomi

Merzifon, Osmanlı dönemi kervan yollarının kavşak noktasında barındırdığı bedesten ve taşhan yapıları aracılığıyla bölgesel ticaretin merkezi işlevini üstlenmiştir. Bedesten, dört cepheli anıtsal kapıları ve dokuz kubbeli iç mekan düzeniyle dönemin Osmanlı iktisadi tarihine ilişkin somut bir kanıt sunar. Taşhan ise kavisli konsollarla desteklenen giriş kapısı ve tuğla hatıllı kesme taş işçiliğiyle 17. yüzyıl Osmanlı han mimarisinin seçkin örneklerinden biridir.

Günümüzde ilçe ekonomisi tarım, hayvancılık ve hizmet sektörleri etrafında şekillenir. Merzifon’un coğrafi konumu, ulaşım ağlarına doğrudan erişimine imkân vererek ticari canlılığı destekler. DPT’nin 2005 endeksine göre Türkiye genelinde 151. sıradaki gelişmişlik düzeyi, iktisadî potansiyelin artırılması yönünde planlamaların önemini ortaya koyar.

Turizm – Kültür – Mutfak

Turistik ve kültürel mirasın merkezinde Sultaniye Medresesi, Bedesten, Taşhan ve Kara Mustafa Paşa Camii yer alır.

• Sultaniye Medresesi (Çelebi Mehmet Medresesi, 817 H/1414–1415) Anadolu’nun en eski beş medresesinden biri olarak inşa edilmiş, taşınmaz eğitim kurumları arasında özgün bir örnek teşkil eder.
• Bedesten (17. yüzyıl) dikdörtgen planlı, dışa taşkın dört kapılı bir yapıyla iç mekânı dokuz kubbeli salon ve çevresindeki arasta dükkanlarından oluşur; tarihi kentin ticari kalbi olarak günümüzde de işlevini sürdürür.
• Taşhan (17. yüzyıl) plan ve malzeme kullanımına dair Osmanlı han geleneğinin özgün bir yorumu olup kervan trafiği ve ticaret etkinlikleri için tasarlanmıştır.
• Kara Mustafa Paşa Camii (1666) dikdörtgen planda ana ibadet mekânı, sekizgen kasnaklı kubbesi ve dört küçük kubbesiyle klasik Osmanlı cami mimarisini yansıtır.

Kültürel çeşitliliğin izlerini taşıyan Merzifon mutfağı, farklı din ve etnik grupların bir arada harmonize olduğu tarihî süreçlerin ürünü olarak değerlendirilir. Yüzyıllar boyunca birikim kazanan yemek kültürü, hem günlük hem de ritüel amaçlı hazırlanan çok çeşitli lezzetler içerir.

• Keşkek: İlçe mutfağının en önemli yemeği olarak coğrafi işaretle tescillenmiştir. Özel yarma, et, nohut ve suyla çömleklerde fırına verilen keşkeğin sabah namazı sonrası tüketilmesi, ekin hasadının eve girişinin simgesel ifadesidir. 
• Çorbalar: Helle, Yoğurtlu Yarma, Uzun Aş, Toyga, Topalak Aş, Çatal Çorba, Sıkma Tarhana, Bütün Yarma gibi çeşitler temel besin öğelerini bir arada sunar.
• Ana Yemekler: Herse, Haluçka, Madımak, Pürpürüm (Pirpirim), Etli Bamya, Soğan Yahni, Taze Fasulye Kavurması, Soğan Mıhlaması, Kelem Dolması, Kurutulmuş Dilme Fasulye, Baklalı Dolma gibi yemekler, yöredeki tarım ve hayvancılık ürünlerinin değerlendirildiği etkileşimli bir mutfağa işaret eder.
• Hamur İşleri ve Fırın Ürünleri: Cızlak, Kaypak, Sac Üstü Katmer, Haşhaşlı Çörek, Yazma Ekmeği, Merzifon Pidesi, Topuz Kebap, Taslı Kebabı, kışlık erişte, makarna ve bohçalanarak saklanan taraklu, ağaçlu, yuka gibi çeşitler, mayalı veya mayasız un ürünleri geleneğini sürdürür.
• Tatlılar ve Reçeller: İrmik Helvası, Kabak Tatlısı, Kuşburnu Ezmesi, Kızılcık Ekşisi, Alıç Ezmesi, Dut ve Pancar Pekmezi; hem mevsimlik hem de kış hazırlıkları kapsamında değerlendirilen koruyucu ve besleyici özelliklere sahiptir.
• Bağcılık ve Üzüm: Merzifon bağları, Mercan, İsirge, Tilki, Amasya ve Kara üzümü çeşitleriyle bilinir. Cumhuriyet öncesi dönemde üç şarap fabrikası ve binlerce dönüm bağa sahip ilçe, günümüzde yeniden canlandırma projeleriyle 600 dekar yeni bağ alanına ulaşmıştır.
• Dokumacılık: Tarihi kaynaklar, 16.–19. yüzyıllarda Merzifon’un pamuklu, yünlü ve boyalı kumaş üretiminde Anadolu’nun önde gelen merkezlerinden biri olduğunu, evliya Çelebi’den Vitale Cuinet’e kadar birçok seyyah ve raporun aktardığı önemli bir endüstri geleneğini ortaya koyar. Günümüzde beş tezgâhla sürdürülen Merzifon dokumaları, eğitim ve tanıtım amaçlı projelerle yeniden yaşatılmaktadır.