Pedanios Dioscorides, M.S. 1. yüzyılda Kilikya Bölgesi’nin önemli kentlerinden Anazarbos’ta doğmuş bir Grek hekimi, botanikçisi ve farmakoloji geleneğinin kurucu isimlerinden biridir. Roma ordusunda askeri hekim olarak görev yaptığı yıllarda imparatorluğun geniş coğrafyasını dolaşma fırsatı bulmuş; Anadolu, Yunanistan, Arabistan, İran, Mısır, Kuzey Afrika, Galya ve Kafkasya gibi bölgelerdeki bitkileri yerinde incelemiştir. Bu gözlemlerini beş ciltlik Peri Hyles Iatrikes (De Materia Medica) adlı eserinde toplamış, bitkisel, hayvansal ve madensel drogların (ham madde, ilaç) botanik özelliklerini, tıbbi etkilerini, kullanım şekillerini ve saklama yöntemlerini ayrıntılı biçimde kaydetmiştir. Bu eser yüzyıllar boyunca hem Doğu hem Batı tıbbının temel başvuru kaynağı olmuştur.^【1】

^{Dioscorides'in Mandrake'yi Tasvir ettiği tablo - Ernest Board,1909 (}^rawpixel⁾

Çocukluk ve Gençlik

Dioscorides’in erken yaşamına ilişkin bilgiler sınırlı olmakla birlikte Anazarbos doğumlu olduğu bilinmektedir. Roma yönetiminin hüküm sürdüğü bu dönemde şehir, Kilikya’nın önemli merkezlerinden biridir. Dioscorides’in Tiberius (M.S. 14–37) veya Caligula (M.S. 37–41) dönemlerinde doğmuş olabileceği düşünülmektedir.^【2】 Kilikya’ya duyduğu bağlılıktan sıkça söz edilmesi, gençlik yıllarını bu bölgenin bitki çeşitliliği içinde geçirdiğini düşündürmektedir.

Eğitim Hayatı

Dioscorides’in Tarsus ve İskenderiye’de eğitim almış olabileceği düşünülmektedir. Bitkisel ve hayvansal maddeler üzerine ilaç yapımı konusunda dönemin ünlü hekimi Tarsuslu Arius’un öğrencisi olduğu aktarılır. Alexandria’da ilaç terkipleri, botanik özellikler ve tıbbi uygulamalar üzerine kapsamlı bir eğitim gördüğü; ayrıca Tarsus’taki büyük kütüphanelerden yararlandığı ifade edilir.

Kariyeri

Dioscorides’in meslek hayatı Roma ordusunda askeri hekim olarak şekillenmiştir. Caligula, Claudius ve Nero dönemlerinde orduda görev yapmıştır. Bu görev sayesinde imparatorluğun geniş topraklarında seyahat etmiş; Anadolu’nun şehir ve dağlarından Yunanistan’a, Suriye’den Mısır’a, İtalya’dan İspanya’ya, Afrika’dan İran’a kadar pek çok bölgenin bitkilerini incelemiştir. Eserinde yer alan 600’ü aşkın maddeye ilişkin yetişme yerleri, bu seyahatlerinin genişliğini göstermektedir. Roma ordusundaki görevi ona hem gözlem hem deney hem de geniş bir malzeme çeşitliliği sağlamış, bu birikim De Materia Medica’nın temelini oluşturmuştur.

Öne Çıkan Çalışmaları

Dioscorides’in en önemli eseri, M.S. 60–78 yılları arasında kaleme aldığı düşünülen Peri Hyles Iatrikes (De Materia Medica) adlı beş ciltlik farmakolojik ansiklopedidir. Eserde:

600'den fazla bitkisel,
35 civarında hayvansal,
yaklaşık 90-100 madensel drog tanımlanır.

Eserin Yapısı

Birinci Cilt: Aromatik bitkiler, yağlar, merhemler, ağaçlar, reçineler ve meyveler.
İkinci Cilt: Tahıllar, baklagiller, sebzeler, bahçe otları ve hayvansal droglar.
Üçüncü Cilt: Kökler, özsular ve çeşitli tıbbi bitkiler.
Dördüncü Cilt: Baharatlar, süngerler, mantarlar, narkotik ve zehirli bitkiler.
Beşinci Cilt: Asma, şarap türleri, mineraller ve metaller.

Eserin Özellikleri

Dioscorides bitkileri biçim ve etki özelliklerine göre sınıflandırmış, botanik betimlemeleri tıbbi etkilerle birlikte açıklamıştır. Her madde için isim, tanım, etki, kullanım şekilleri, yan etkiler, sahtelerini ayırt etme yöntemleri, toplama ve saklama şartları, bitkilerin toplanma zamanları, bitkileri saklama teknikleri, özsu çıkarma yöntemleri ve kap seçimleri gibi bilgilere yer vermiştir.

^{Dioscorides'in İtalyanca Çevirisinden Bir Çizim (}^{wellcome colleciton}⁾

Eserin Yayılımı ve Etkisi

De Materia Medica erken dönemlerde Süryanice, Arapça, İbranice, Farsça ve Latinceye çevrilmiş; Ortaçağ ve Rönesans boyunca hem İslam hem Batı dünyasında tıbbın temel başvuru metni olmuştur. Huneyn b. İshak’ın Kitabü’l-Haşayiş adlı Arapça çevirisi, İslam tıbbı içerisindeki etkisini daha da artırmıştır. Osmanlı döneminde eser sık başvurulan temel kaynaklar arasına girmiş; Matthioli'nin şerhi Osmanlı Türkçesine çevrilmiş ve tıbbi eserlerde Dioscorides’e yapılan atıflar sıkça yer almıştır.

Kişisel Hayatı

Dioscorides’in ailesi ve özel yaşamına ilişkin bilgiler son derece sınırlıdır. Eserinin önsözünde çalışmalarını hocası Arius’a ithaf ettiği görülür. Bitkileri toplamak için uzun süre doğada seyahat ettiği, yaşamını gözlem ve incelemeye adadığı anlaşılmaktadır.

Son Yılları ve Vefatı

Dioscorides’in ölüm tarihi ve yeri hakkında birincil kaynaklarda bilgi yoktur. Bazı modern yorumlar Nero veya Vespasian dönemlerinde öldüğünü belirtse de kesin bir tarih verilmemektedir. Yaşamı hakkında en güvenilir bilgiler, kendi eserindeki gözlemler ile antik yazarların sınırlı atıflarına dayanır.

Mirası ve Etkisi

Dioscorides farmakoloji biliminin kurucularından biri kabul edilir. Bitkilerin sistematik biçimde tanımlanması, tıbbi etkilerinin gözleme dayalı açıklanması ve sınıflandırma yöntemi, yüzyıllar boyunca tıbbi kitaplara model olmuştur. İbn Sina, Razi, İbn Baytar ve Biruni gibi İslam alimleri eserlerinde Dioscorides’ten yararlanmıştır. Osmanlı tıbbında da De Materia Medica temel kaynaklar arasında yer almış, hekimler bu eserden aktarılan bilgileri terkipli ilaç kitaplarında geniş biçimde kullanmıştır. Modern dönemde yapılan etnobotanik çalışmalar, Dioscorides’in tanımladığı pek çok bitkinin bugün hâlâ benzer amaçlarla kullanıldığını göstermektedir.