Pervititch Haritaları, 20. yüzyılın ilk yarısında İstanbul'un kentsel dokusunu ayrıntılı biçimde belgeleyen sigorta haritalarıdır. 1922-1945 yılları arasında Hırvat asıllı kartograf Jacques Pervititch tarafından hazırlanan bu haritalar, yangın risklerini değerlendirmek amacıyla sigorta şirketleri için oluşturulmuştur. Ancak zamanla, İstanbul'un mimari yapısı, sokak düzeni ve sosyal yaşamına dair bir kaynak haline gelmiştir.

^{Kadıköy Rehber Planı (Salt Araştırma Arşivi)}

Pervititch Haritaları

Pervitich haritaları, taşınmaz yapı stokunun risk düzeylerinin belirlenmesi, sorgulanması, hesaplanması ve bu risklere uzun vadede önlem alınması amacıyla ortaya çıkarılmış bilinçli bir araştırma çabasının ürünüdür. Haritalar çok detaylıdır. Üsküdar 76 numaralı paftayı gösteren haritada, mezarlığın karşısına yapılan elektrik fabrikası ve garajın inşaatı sırasında temel kazısından çıkan toprağın burada küçük bir tepe oluşturduğu gibi ayrıntılara kadar yer verildiği görülmektedir.

^{76 No'lu Sigorta Planı, Üsküdar (Salt Araştırma Arşivi)}

Yangın risklerini olumlu veya olumsuz etkileyen bütün ayrıntıların yer verildiği bu haritalarda, tütün depoları, fabrikalar, açık hava sinemaları, büfeler, bahçeler, bostanlar, banka, okul, hastane, karakol, köşk ve çeşitli su yapıları gibi birçok yapının belgelenmiş, bunun yanında sadece kalıntıları kalan yapı harabelerine de yer verilmiştir. 1920-1950 yıllarına ait yapı stoklarının malzeme ve tekniğine kadar bilgilerle birlikte ağaçlık alanlar, kumsallar gibi fiziksel çevreye dair birçok ayrıntı yer almaktadır. 1930'lu yıllarda kullanılan yer isimleri her paftada işlenmiştir.

Günümüzde yok olmuş sokakların, isimleri değişmiş mahallelerin izlerini Pervititch haritaları ile sürebilmek mümkündür. Bu bağlamda Pervititch haritaları, dönemine ışık tutan önemli bir belge niteliğindedir. Her geçen gün büyük ölçüde zarar gören ve kaybedilen mimari ve kültürel mirası birincil kaynak olarak belgeleyen Pervititch haritaları, bu anlamda yapılan bilimsel araştırmaların da önemli bir parçası olmaktadır.

Pervititch haritaları, kültürel ve mimari mirasın saptanması ve geleceğe aktarılabilmesi konusunda bir alt yapı oluşturmaktadır. İstanbul kentinin mimari planını içeren Pervititch haritalarında yapı tiplerinin belirlenmesi için farklı bina renkleri kullanılmıştır. Ayrıca kat yükseklikleri ve topografya hakkında bilgilere de yer verilmiştir. Günümüzde büyük ölçüde değişmiş ve nerdeyse yok olmuş İstanbul’un mimari mirasını ortaya koymaktadır.

Sigorta Haritalarının Tarihsel Gelişimi

İstanbul’da gerçekleşen 1856 Aksaray ve 1865 Hocapaşa yangınları, özellikle de büyük felaketlerden biri olan 1870 Pera yangınında hasarın fazla olması, yangın sigortalarının gelişmesinde bir adım olmuş ve çok sayıda şirket, yangın sigortacılığı için Osmanlı topraklarında faaliyete başlamıştır.^【1】  Osmanlı sigorta piyasası, 1870’lerden itibaren yabancı sigorta şirketleri ve özellikle İngiliz şirketlerin büyük payına sahiptir.

19.yüzyıl sonlarında, ticaret yapmak amacıyla İstanbul’a gelen Avrupalılar, beraberinde kendi sigorta sistemlerini de getirmiştir; bu kurumlar, yabancı uyruklu kişilere acentelik vererek gelişim göstermiştir. Osmanlı Devleti’nde ilk yerli sigorta şirketi ise, II. Abdülhamid döneminde ‘‘Osmanlı Umum Sigorta Şirketi’’ adıyla kurulmuştur.^【2】  1910 yılına gelindiğinde İstanbul’da 52 adet olan yangın sigorta şirketi, 1922 yılında ise ABD, Polonya, Macaristan, Danimarka ve Avustralya sermayeli sigorta şirketlerinin de katılımıyla 92’ye yükselmiştir. Ayrıca, bu dönemlerde Constantinople (İstanbul) Genel Sigorta Şirketi ile Türkiye Milli Sigorta Şirketi adlı iki yerel şirket kurularak tüm sigorta şirketleri bu kuruma bağlanmıştır.^【3】 

Yangınların artması ve ciddi sonuçlar doğurması, sigorta şirketlerinin bölgesel risk seviyesini izlemesini önemli bir unsur yapmaktaydı. Bu amaçla, kentin yapı stoku hakkında yangın riskini gösteren haritalar, sigorta şirketleri için önemli hale gelmiştir. Sigorta haritalarının ilki olan Goad Haritaları, 1904-1906 yılları arasında kentin oldukça sınırlı bir bölgesine ait olup İngiliz inşaat mühendisi olan C. E. Goad tarafından hazırlanmıştır. Goad Haritalarının devamında, Türkiye Sigortacılar Daire-i Merkeziyesi adına Jacques Pervititch tarafından yapılan haritalar, daha ayrıntılı ve İstanbul’un hemen hemen tüm bölgelerini kapsayan haritalardır.^【4】 

Pervititch haritaları, masrafları özel sigorta şirketleri tarafından ödenen, kadastral parsel düzeyinde yangın risklerini gösteren sigorta haritalarıdır. Haritaların yaratıcısı olan topograf ve mühendis Jacques Pervititch’in hayatı ve kim olduğuna dair bilgiler kısıtlı olmakla beraber mevcut bilgiler ise Müsemma Sabancıoğlu’nun çabaları sonucu ortaya çıkartılmıştır.

Jacques Pervititch 1877 yılında Hırvatistan Cumhuriyeti sınırları içerisinde bulunan Dubrovnik şehrinin güneyindeki Cavtat yakınlarında doğmuştur. Pervititch, Katolik bir aileye sahiptir. Denizci olan babası, 1880’de eşi ve çocuklarıyla birlikte İstanbul’a gelmiştir. Pervititch, eğitimine Saint Pierre İlkokulu’nda başlamış ve daha sonra Fransız Saint Joseph Lisesi’nde burslu olarak devam etmiştir. 1894 yılında Saint Joseph’den dereceyle mezun olan Pervititch’in haritacılık eğitimini nerden aldığı bilinmemektedir. Son haritasını yaptığı tarih olan 1945 yılı, aynı zamanda ani ölümünün de yılıdır.^【5】 

^{74 No'lu Sigorta Planı, Eminönü (Salt Araştırma Arşivi)}

Haritaların Yayımlanması

Pervititch Haritaları, İstanbul'un çeşitli semtlerini kapsayan toplam 243 paftadan oluşmaktadır. 1:500 ölçekli bu haritalar, yapıların malzeme türleri (ahşap, kagir), kat sayıları, kullanım amaçları ve yangın riskleri gibi detayları içermektedir. Ayrıca sokak isimleri, önemli yapılar ve yeşil alanlar da haritalarda belirtilmiştir.

Birinci el kaynak niteliği taşıyan Pervititch haritaları, 20. yüzyılın ayrıntılı sokak dokusunu belgelemesi açısından tarih, şehircilik ve mimari konulu pek çok çalışmada kullanılmaktadır. Doğrudan Pervititch haritalarına özelinde yapılan çalışmalar sınırlı olmakla beraber Jacques Pervititch haritaları ile ilgili yapılan ilk araştırmalar Müsemma Sabancıoğlu’nun çabalarıyla ile mevcut Pervititch haritalarının toplu bir şekilde yayınlanması 2000 yılı başlarında Tarih Vakfı ve Axa Oyak sigorta şirketinin hazırlıklarıyla başlamıştır.

Müsemma Sabancıoğlu, araştırmaları sonrasında "Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul" adlı kitabı yayımlamıştır. Kitapta, Pervititch tarafından yapılmış 200’ü aşkın harita derlenmiştir. Kitap, günümüzde mevcut olan paftaların eksiksiz bir şekilde derlenmesiyle beraber; İlhan Tekeli, Murat Güvenç ve Müsemma Sabancıoğlu’nun kapsamlı değerlendirme yazılarını içermektedir.

Yangın sigortacılığı ve Pervititch haritalarıyla ilgili bu üç önemli makalenin ardından, haritalar semtlere göre sıralanarak verilmiştir. İstanbul’un sırasıyla; Beyazıt, Beyoğlu, Taksim, Eminönü, Fatih, Kadıköy, Şişli ve Üsküdar bölgeleri, önce kısa bir metinle tanıtılmış, sonra ilgili paftalar eklenmiştir. Yine Müsemma Sabancıoğlu’nun Duvrovnik Dergisi tarafından yayınlanan ‘‘Jacques Pervititch and His Insurance Maps of Istanbul’’ adlı makalesi çalışmada yararlanılan diğer ana kaynaktır. Ayrıca Cumhuriyet Gazetesi kitap ekinde Ayla Ödekan ve Afife Batur’un Pervititch haritalarıyla ilgili yazısı bulunmaktadır. Bu kaynaklar dışında Jacques Pervititch ve Pervititch haritalarına dair doğrudan bir çalışma bulunmamaktadır.

Günümüzdeki Durumu

Pervititch Haritaları'nın büyük bir bölümü, Salt Araştırma Arşivi'nde dijital olarak erişime sunulmuştur. Ayrıca, Tarih Vakfı ve Axa Oyak Sigorta'nın ortak çalışmasıyla bu haritalar kitaplaştırılmıştır. Haritaların dijitalleştirilmesi ve yayımlanması, İstanbul'un tarihi ve kültürel mirasının korunmasına katkı sağlamaktadır.