Batı Anadolu’nun İyon kentlerinden biri olan Priene, günümüzde Aydın ili Söke ilçesine bağlı Güllübahçe Mahallesi sınırları içinde, Samsun Dağı’nın güney yamacında konumlanmaktadır. Antik kaynaklarda kentin ilk kuruluşuna dair bilgiler M.Ö. 7. yüzyıla kadar uzanmakla birlikte, bugünkü kalıntılar esas olarak M.Ö. 4. yüzyılda Hippodamos planına göre yeniden inşa edilen yerleşimi yansıtmaktadır. Menderes Nehri’nin getirdiği alüvyonlarla zamanla kıyıdan uzaklaşan kent, Helenistik dönem boyunca siyasi, dini ve kültürel anlamda önemli bir merkez olmuştur.
Priene, antik dönem şehir planlamasının en erken ve en iyi korunmuş örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Dik açıyla kesişen sokakların oluşturduğu ızgara planı, kamu yapıları, kutsal alanlar ve konut adaları arasında dengeli bir dağılım göstermektedir. Kentin yüksek bir alana kurulmuş olması, hem savunma avantajı hem de manzara hâkimiyeti sağlamıştır. Athena Polias Tapınağı başta olmak üzere tiyatro, agora, bouleuterion, gymnasionlar ve çok sayıda konut yapısı, Priene’nin Helenistik mimarlık mirasının örneklerini oluşturur.
Priene Antik Kenti (Fotoğraf: Türkiye Kültür Portalı)
Tarihçe
Priene’nin tarihçesi, Batı Anadolu’daki antik kentler arasında kesintisiz bir yerleşim izleği sunmasa da, çok katmanlı siyasi, kültürel ve dini geçmişiyle dikkat çeker. Antik yazarlara göre Priene, başlangıçta Karia kökenli bir yerleşmeydi ve İyon göçleri sırasında Atinalı kolonistlerce ele geçirilmiştir. Kentin adı Luwi-Pelasgos kökenli “Pura/Pria” (hisar) ve “wana/ana” (yer, yöre) kelimelerinden türetilmiş olup, “hisar yurdu” anlamına geldiği düşünülmektedir. M.Ö. 7. yüzyıldan itibaren İyon Birliği’ne dâhil olan Priene, birlik merkezi olan Panionion’un kendi topraklarında yer almasıyla dini ve siyasi önem kazanmıştır.
Kent, M.Ö. 6. yüzyılda önce Lydia, ardından Pers hâkimiyetine girmiştir. Bu dönemde Priene’nin en ünlü yurttaşlarından biri olan Bias, “Yedi Bilge” arasında yer alır. M.Ö. 499 yılında İyon İsyanı'na 12 gemiyle katılan Priene, M.Ö. 5. yüzyılda Attika-Delos Deniz Birliği’nin bir üyesi olmuştur. Ancak kentin bugünkü kalıntıları, Menderes Nehri’nin taşıdığı alüvyonların eski limanı doldurması sonucu M.Ö. 4. yüzyıl ortalarında daha yüksek bir alana taşınarak yeniden inşa edilen ikinci yerleşime aittir. Bu yeni kent, Miletli Hippodamos’un geliştirdiği ızgara plan (Hippodamik sistem) ile inşa edilerek, dönemin kent örneklerinden biri hâline gelmiştir.
M.Ö. 334 yılında Priene’yi ziyaret eden Büyük İskender, Athena Tapınağı’nın inşasına mali katkı sağlayarak bu yapıyı kente bir armağan olarak bırakmıştır. Helenistik Dönem boyunca Seleukoslar, Ptolemaioslar ve Pergamon Krallığı egemenliği altına giren kent, M.Ö. 129 yılında Roma İmparatorluğu’na katılmıştır. Roma döneminde ekonomik gerileme yaşamışsa da, Bizans döneminde piskoposluk merkezi olarak tekrar önem kazanmıştır. M.S. 13. yüzyıla gelindiğinde Priene, su kaynaklarının yetersizliği ve bölgesel siyasi değişimlerle birlikte terk edilmiştir.
Kazı Çalışmaları
Priene Antik Kenti’ne yönelik arkeolojik ilgi, modern anlamda keşfin gerçekleştiği 17. yüzyıla kadar uzanır. 1673 yılında İzmir’den gelen Batılı gezginlerin Priene kalıntılarından söz etmeleriyle başlayan bu süreç, 18. yüzyılın ortalarında İngiliz araştırmacıların özellikle Athena Tapınağı çevresinde yaptığı yüzey gözlemleriyle devam etmiştir. Sistematik arkeolojik kazıların başlangıcı ise 1895 yılındadır. Berlin Müzesi Eski Eserler Bölümü Müdürü Carl Humann’ın öncülüğünde başlayan çalışmalar, ölümünün ardından 1899 yılına kadar Theodore Wiegand tarafından sürdürülmüştür.
Bu ilk dönem kazıları, başta Athena Polias Tapınağı olmak üzere agora, tiyatro ve diğer kamu yapılarının planlarının ortaya çıkarılmasında rol oynamıştır. Aynı zamanda, Pytheos’un mimari anlayışının yeniden değerlendirilmesini mümkün kılan veriler de bu dönemde belgelenmiştir. Wiegand’ın yürüttüğü kazı çalışmaları, yalnızca yapıları açığa çıkarmakla kalmamış, aynı zamanda kent planının Hipodamik sistem içindeki işleyişine dair önemli gözlemler sunmuştur.
20. yüzyılın ortalarından itibaren Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün katkılarıyla sürdürülen araştırmalar, yapısal restorasyon ve konservasyon projelerine odaklanmıştır. 21. yüzyıla gelindiğinde ise kazı ve araştırmalar, özellikle konut mimarisi, kutsal alanların evrimsel süreci ve epigrafik belgelerin değerlendirilmesi gibi temalar çerçevesinde derinleşmiştir.
Kazı Çalışmaları (Fotoğraf: Anadolu Ajansı)
Mimari Yapı
Priene, özellikle kent planlaması ve anıtsal mimarisi bakımından antik çağ şehircilik anlayışının en iyi korunmuş örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Kentin yeniden inşası sırasında uygulanan ızgara plan (Hipodamik plan), dönemin ideal kent modeli olarak tasarlanmış; birbirini dik açılarla kesen cadde ve sokaklardan oluşan sistemli bir yerleşim planı uygulanmıştır. Bu plan çerçevesinde, kent doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda eşit büyüklükte dikdörtgen adalara (“insula”) ayrılmıştır. Bu düzenli yapı, konut alanları ile kamusal yapılar arasında dengeli bir dağılım sağlamıştır.
Priene’nin en yüksek terasına inşa edilen Athena Polias Tapınağı, İyon düzeninde inşa edilmiş ve mimar Pytheos tarafından tasarlanmıştır. Tapınağın planlama sürecinde bütün öğelere tek modüle dayalı ölçü sistemi uygulanmış ve bu uygulama, antik mimarlık tarihinde bir dönüm noktası olarak değerlendirilmiştir. Kutsal alan, yalnızca dini bir merkez olmakla kalmayıp, kentin en belirleyici anıtsal yapılarından biri hâline gelmiştir.
Kamusal yapılar arasında, kent merkezindeki Agora, Bouleuterion (meclis binası), Prytaneion (yönetim binası), tiyatro ve gymnasionlar dikkat çekicidir. Özellikle tiyatro, Helenistik döneme ait mimari özelliklerini büyük ölçüde koruyarak günümüze ulaşan nadir yapılardandır. 5.000 kişilik seyirci kapasitesine sahip bu yapı, mermerden yapılmış Prohedria (onurlu kişilere ayrılan koltuklar) ve Dionysos’a adanmış sunağıyla dikkat çeker. Bouleuterion ise yaklaşık 640 kişi kapasiteli olup kent meclisinin toplandığı alandır. Bu yapının ortasında bir sunak yer almakta, yapının üstü ise orijinalde ahşap çatıyla örtülüydü.
Tiyatro (Fotoğraf: Türkiye Kültür Portalı)
Kentteki diğer anıtsal yapılar arasında Demeter Tapınağı, Mısır Tanrıları Tapınağı, Zeus Tapınağı ve geç döneme ait bazilika yer almaktadır. Ayrıca, farklı dönemlerde inşa edilmiş konutlar, yerleşim tarihi ve günlük yaşam hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Bu konutlar tipik olarak dört ana odadan oluşmakta ve iç avlularla planlanmıştır.
Arkeolojik Buluntular
Priene kazılarında elde edilen arkeolojik buluntular, kentin Helenistik dönemden Bizans’a kadar uzanan uzun yerleşim sürecini aydınlatan önemli veriler sunmaktadır. Bu buluntular arasında mimari plastik parçalar, heykel ve kabartmalar, seramikler, madeni paralar, yazıtlar ve günlük kullanıma ait objeler öne çıkar. Özellikle Athena Polias Tapınağı çevresinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılan mimari elemanlar, İyon düzeninin estetik ve teknik özelliklerini belgelemekte; Pytheos’un modüler planlamasını somutlaştırmaktadır.
Tiyatro alanında günümüze ulaşan mermer oturma sıraları, Dionysos’a adanmış altar ve Prohedria koltukları, Hellenistik tiyatro mimarisine dair nitelikli örneklerdendir. Bouleuterion içinde açığa çıkarılan sunak ve mermer oturma düzeni, meclis işleyişine dair fiziksel izler sunarken; Prytaneion’da bulunan Hestia’ya ait kutsal ateş alanı yapının işlevini açıkça ortaya koymaktadır. Ayrıca agora, gymnasion, stoalar ve tapınak alanlarından elde edilen çeşitli yazıtlar, kentin siyasi, dini ve sosyal organizasyonuna dair belgeler niteliğindedir.
Kentteki konut alanlarında yapılan kazılarda, evlerin iç avlulu düzenleri ve mimari planları kadar, ev yaşamına dair buluntular da dikkat çekicidir. Seramik kaplar, cam eşyalar, kandiller, küçük figürinler ve ev içi bezemelere ait kalıntılar, Priene halkının gündelik yaşantısına ışık tutar. Özellikle M.Ö. 2. yüzyılda meydana gelen yangın sonucunda evlerde bırakılan eşyaların karbonlaşarak korunmuş hâlleri, dönemin maddi kültürüne dair veriler sağlamıştır. Bunlara ek olarak, nekropol alanlarında bulunan lahitler, pişmiş toprak urneler ve mezar stelleri, Prienelilerin ölü gömme adetleri hakkında bilgi sunar.
Priene Antik Kenti (Fotoğraf: Güney Ege Kalkınma Ajansı, T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı)
UNESCO Statüsü ve Koruma Durumu
Priene Antik Kenti, 2018 yılında T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne “Priene Arkeolojik Alanı” adıyla dahil edilmiştir. Bu başvuru, kentin özellikle Helenistik dönem kentsel planlamasını ve mimari bütünlüğünü istisnai bir biçimde korumuş olması nedeniyle yapılmıştır. Priene’nin, Hippodamos plan sisteminin en erken ve en iyi korunmuş örneklerinden birini sunması; Athena Polias Tapınağı, tiyatro, agora, bouleuterion ve konut alanları gibi çok sayıda yapının planlı biçimde yer alması, adaylık sürecindeki temel gerekçeleri oluşturmuştur.
UNESCO tarafından “özgünlük” (authenticity) ve “bütünlük” (integrity) ilkeleri açısından değerlendirilen Priene, Helenistik bir “polis”in mekânsal organizasyonuna dair örnek teşkil etmesi bakımından evrensel değer taşımaktadır. Kentin küçük ölçekte olmasına rağmen, yüksek seviyede mimari ve şehircilik prensipleriyle inşa edilmesi; yerel kaynaklarla uyumlu malzeme kullanımı ve kamusal yapılarla konutlar arasındaki işlevsel denge, kültürel miras açısından özgünlük değerini pekiştirmektedir.
Günümüzde Priene Arkeolojik Alanı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı olarak korunmakta ve denetlenmektedir. Alanın güvenliği, kaçak kazılar ve doğal tahribata karşı koruma altına alınmış; giriş çıkışlar denetlenmekte, belirli dönemlerde restorasyon ve yapısal destek çalışmaları sürdürülmektedir. UNESCO adaylık süreci kapsamında, yerel yönetimlerin katkısıyla ziyaretçi yönlendirme sistemleri, bilgilendirme panoları ve dijital tanıtım materyalleri hazırlanmıştır. Bu kapsamda yürütülen çalışmalar, Priene’nin kalıcı listeye girme potansiyelini destekleyen sürdürülebilir koruma politikalarının geliştirilmesini de teşvik etmektedir.
