Sürdürülebilir beslenme, bireylerin sağlık ve refahını korurken çevresel, ekonomik ve sosyal sürdürülebilirliği gözeten bir beslenme yaklaşımıdır. Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından düşük çevresel etkili, güvenli, adil, erişilebilir ve kültürel olarak kabul edilebilir besin tüketim modelleri olarak tanımlanır.

Sürdürülebilir beslenme, yalnızca tüketilen besinleri değil, üretim, işleme, dağıtım, tüketim ve atık yönetimi süreçlerini de kapsar. Bu yaklaşım, besin güvenliği, biyoçeşitlilik, kültürel miras, yerellik, ekonomik sürdürülebilirlik ve toplum sağlığı hedeflerini bir araya getirir. Sürdürülebilir beslenme, mevcut ve gelecek nesillerin yeterli, dengeli ve sağlıklı besinlere erişimini sağlarken beslenmeye bağlı kronik hastalıkların önlenmesi ve doğal kaynakların korunmasını amaçlar.

İklim Değişikliği ve Beslenme İlişkisi

Tarım ve besin üretimi, küresel sera gazı emisyonlarının yaklaşık %30’unu oluşturur ve küresel ormansızlaşmanın %80’ine katkı sağlar. Su kullanımının %70’i besin üretimi için gerçekleşir. İklim değişikliği, tarımsal üretimi olumsuz etkileyerek verim kaybına, biyoçeşitliliğin azalmasına ve besin değerlerinde düşüşe yol açar. Aşırı hava olayları ve iklim dalgalanmaları, özellikle kırılgan gruplarda besin yetersizliğini artırır.

Karbon ayak izi, besin üretim ve tüketim süreçlerinden kaynaklanan sera gazı emisyonlarını ölçmek için kullanılan bir göstergedir. Örneğin 1 kg sığır eti üretimi yaklaşık 99,48 kg karbondioksit eş değeri emisyon açığa çıkarırken 1 kg elma için 0,43 kg, 1 kg patates için 0,46 kg’dır. Su ayak izi ise besin üretiminde kullanılan toplam su miktarını ifade eder ve mavi, yeşil ve gri su olarak sınıflandırılır.

Sürdürülebilir Beslenme İlkeleri

Sürdürülebilir beslenme şu ilkeleri içerir:

• Üretim aşamasında çevresel etkilerin minimize edilmesi
• Besin israfının önlenmesi
• Hayvansal ve bitkisel kaynaklı besinlerin dengeli tüketimi
• Yerel ve mevsiminde besinlerin tercih edilmesi
• Sürdürülebilir tarım uygulamalarının desteklenmesi
• Ambalaj ve taşıma süreçlerinin çevresel etkilerinin azaltılması
• Kültürel değerlerin ve geleneksel beslenme alışkanlıklarının korunması

Sürdürülebilir Diyet Modelleri

Akdeniz Diyeti: Bitkisel kaynaklı besinlere ağırlık verir. Baklagiller, tahıllar, meyve ve sebzeler diyetin temel bileşenleridir. Kırmızı et ve işlenmiş besinler sınırlıdır. Yağların çoğu zeytinyağından gelir. Süt, süt ürünleri, yumurta, balık ve beyaz et ölçülü olarak yer alır. Kalp hastalıkları, diyabet, kanser ve nörodejeneratif hastalıklara karşı koruyucu etkileri bilimsel olarak kanıtlanmıştır.

DASH Diyeti: Sebze, meyve, tam tahıllar, yağsız süt ürünleri ve az tuzlu besinlere odaklanır.

Vejetaryen ve Vegan Modeller: Hayvansal kaynaklı besinleri sınırlayarak bitkisel kaynaklı proteinleri ön planda tutar. Besin çeşitliliği ve gerekli mikrobesinler planlanmalıdır.

Fleksitaryen Diyet: Bitkisel besinler öncelikli olup hayvansal besinler ölçülü olarak tüketilir.

Yeni Kuzey Diyeti: Yerel ve mevsiminde olan besinleri önceliklendirir. İşlenmiş besinlerin tüketimini sınırlar ve düşük çevresel etkiyi hedefler.

Sürdürülebilir Tarım ve Besin Sistemleri

Sürdürülebilir tarım, ekolojik, sosyal ve ekonomik açıdan dengeli üretim yöntemlerini kapsar. Agroekoloji, besin üretim süreçlerini ekolojik açıdan duyarlı, ekonomik açıdan uygulanabilir ve sosyal açıdan adil biçimde organize eder. Agroekolojik uygulamalarda aile çiftçiliği temel bileşendir. Dünya genelinde çiftliklerin %90’ından fazlası aile çiftlikleridir ve toplam besin üretiminin %80’ini sağlar.

Endüstriyel tarım sistemleri, monokültür tarım, yoğun hayvancılık ve sözleşmeli üretim biçimleriyle doğal kaynaklar üzerinde baskı oluşturur. Endüstriyel sistemler fosil yakıt kullanımı, kimyasal gübre ve pestisit uygulamaları, genetik modifikasyon ve su yoğun kullanım gibi süreçlerle çevreye zarar verir. Agroekolojik üretim, tarımsal verimliliği artırırken kırsal yoksulluğu azaltır ve iklim değişikliğini yavaşlatır. Avrupa projeksiyonlarına göre, agroekolojik uygulamalara geçiş tarımsal sera gazı emisyonlarını %40 azaltabilir ve biyoçeşitliliğin korunmasına katkı sağlayabilir.

Türk Mutfağı ve Sürdürülebilir Beslenme

Geleneksel Türk Mutfağı, besin çeşitliliği, düşük çevresel etki ve yüksek besin değeri ile sürdürülebilir beslenmeye uygundur. Kuru baklagiller, bulgur, sebze ve zeytinyağlı yemekler önceliklidir. Yöresel ot, baharat ve bitkiler değerlendirilmektedir. Fermente içecekler, ekmek ve tarhana gibi geleneksel besinler besin israfını önler ve kültürel mirasın korunmasına katkı sağlar. Bölgesel ürünlerin kullanımı ve geleneksel yöntemlerle hazırlanan besinler ekonomik ve sosyal sürdürülebilirliği destekler.

Sürdürülebilir Alışveriş Stratejileri

• İthal besinler yerine yerli ve mevsiminde olan besinlerin satın alınmasına özen gösterilmelidir.
• Üretici pazarları ve ekolojik pazarlar desteklenmelidir.
• Sürdürülebilir tarım uygulamaları (organik, iyi tarım uygulamaları gibi) ile üretilmiş besinler tercih edilmeli ve paket üzerindeki logolar kontrol edilmelidir.
• İşlenmiş ve paketlenmiş besinler yerine doğal veya minimum işlenmiş besinler seçilmelidir.
• Mevsimine uygun besinler satın alınmalıdır.
• Coğrafi işaret tescilli besinler ve geleneksel ürünler desteklenmelidir.
• Besinlerin son tüketim ve tavsiye edilen tüketim tarihleri kontrol edilmelidir.
• Alışverişe çıkmadan önce bir liste hazırlanmalı ve ihtiyaçtan fazlası alınmamalıdır.
• Geri dönüştürülebilir ve çevre dostu ambalaj malzemelerine sahip besinler tercih edilmelidir.
• Plastik poşetler ve tek kullanımlık kağıt torbalar yerine tekrar kullanılabilir bez poşetler veya özel alışveriş çantaları kullanılmalıdır.
• Günlük beslenme rutinininde hayvansal kaynaklı besinler önerilen miktarlarda tüketilmeli ve bitkisel kaynaklı besinler öncelikli olarak satın alınmalıdır.
• Bireysel araç kullanımı yerine yürüyüş, bisiklet veya toplu taşıma araçları tercih edilmelidir.

Besin Gruplarına Yönelik Sürdürülebilir Beslenme Önerileri

Kırmızı Et ve İşlenmiş Ürünler: Tüketim sınırlanmalı, işlenmiş etlerden kaçınılmalıdır. Bitkisel protein kaynakları öğünlerde yer almalıdır. Hayvan refahını gözeten markalar tercih edilebilir.

Süt ve Süt Ürünleri: Düşük yağlı ve önerilen miktarlarda tüketilmelidir. Bitkisel süt ikameleri ölçülü kullanılabilir ve diyetisyen önerisi ile planlanmalıdır.

Meyve ve Sebzeler: Yerel ve mevsiminde olanlar tüketilmeli, doğru saklama koşullarına dikkat edilmelidir. Sürdürülebilir tarım uygulamaları ile üretilmiş besinler tercih edilmelidir.

Balık ve Deniz Ürünleri: Sürdürülebilir balıkçılık ile avlanmış ve sezonunda olan besinler tercih edilmelidir.

Bitkisel Yağlar: Palm yağı yerine zeytinyağı ve diğer bitkisel yağlar dengeli biçimde tüketilmelidir.

Tahıllar ve Baklagiller: Yerel ve mevsiminde olanlar tercih edilmelidir. Kurutulmuş baklagiller, bulgur, tam tahıllar ve yöresel tahıl ürünleri besin çeşitliliğini ve sürdürülebilirliği destekler.

Besin Güvenliği ve Atık Yönetimi: Besin israfını önlemek için besinler ihtiyaca göre alınmalı, son tüketim tarihleri takip edilmelidir. Artan besinler başka öğünlerde değerlendirilmeli, fermente ve kurutulmuş besinler tüketim planlarına dahil edilmelidir.

Alışveriş ve Depolama Stratejileri: Mevsiminde besinleri tercih etmek, paketli besinlerde sürdürülebilir tarım logolarını kontrol etmek, geri dönüştürülebilir ambalajları seçmek, alışveriş listesi hazırlamak ve fazla besin alımından kaçınmak sürdürülebilir beslenme pratiğini güçlendirir.

Uyarı: Bu maddede yer alan içerik, yalnızca genel ansiklopedik bilgi amacı taşımaktadır. Buradaki bilgiler tanı koyma, tedavi etme ya da tıbbi yönlendirme amacıyla kullanılmamalıdır. Sağlıkla ilgili konularda karar vermeden önce mutlaka bir hekime veya uzman sağlık personeline danışmanız gerekmektedir. Bu bilgilerin tanı veya tedavi amacıyla kullanılması sonucunda doğabilecek durumlardan madde yazarı ve KÜRE Ansiklopedi herhangi bir sorumluluk kabul etmez.