Sütçüler kekiği, Isparta ve Antalya illerinde yetişen, Origanum minutiflorum türüne ait endemik bir kekik bitkisinden üretilen tıbbi ve aromatik bir üründür. Türkiye’de nadir bulunan bu bitki, yüksek uçucu yağ içeriği ve kalitesiyle tanınır. Genellikle "Sütçüler Kekiği" olarak anılırken, uluslararası literatürde "Tota kekiği" veya "Yayla kekiği" adlarıyla bilinir. 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında menşe adı olarak korunmakta olup, 29 Temmuz 2024 tarihinde Isparta İl Özel İdaresi tarafından tescil edilmiştir.

Tanım ve Özellikler

Sütçüler kekiği, Origanum cinsine ait bir bitki olup, Isparta ve Antalya’nın yüksek rakımlı (1800 metreye kadar), kayalık, kısmen kireçli ve eğimli arazilerinde doğal olarak yetişir. Bitki, kuraklığa ve soğuğa karşı toleranslıdır ve ılıman Akdeniz iklimine uygun olduğu kadar karasal iklim şartlarına da uyum sağlar. Toprak seçiciliği düşük olmasına rağmen, en iyi verim ve kalite tınlı-killi, alüvyonca yeterli ve suyun sınırlı olduğu topraklarda elde edilir. Kumlu topraklar ise bu bitki için uygun değildir.

Bitki, çok yıllık, otsu bir yapıya sahip olup 60 cm’ye kadar boylanabilir. Gövdesi grimsi yeşil tonlarda, tüyleri beyazdır. Çiçekleri spika formunda, gövde uçlarında toplu halde bulunur ve çiçek sapı yaklaşık 0,5 mm uzunluğundadır. Yaprakları oval veya eliptik, sivri uçlu, 6 mm’ye kadar uzayabilen, yoğun tüylü ve beyaz tüylerle kaplıdır. Brahteler küt uçlu, kurşuni yeşil renktedir. Kaliks kısmı yaklaşık 2 mm uzunluğunda, üst ve alt dudakları geniş üçgen dişlidir. Korolla beyaz renkte ve yaklaşık 4 mm uzunluğundadır. Tohumları ise küçük, yumurta biçimli ve kahverengidir.

Sütçüler kekiği, genellikle baharat olarak tüketilir; yaprak, çiçek ve sürgün uçlarının kurutulup ufalanmasıyla hazırlanır. Ayrıca bitki çayı yapımında veya distilasyon yöntemiyle uçucu yağ üretiminde kullanılır. Uçucu yağ oranı kuru maddede en az 1,8 ml/100 g olup, uygun koşullarda %5’e ulaşabilir. Yağ içeriğinin kalitesini belirleyen ana bileşen, en az %50 oranında bulunan karvakroldür. Bu bileşen, kekiğe kendine özgü keskin koku ve tat verir, ürünün katma değerini ve piyasa fiyatını artıran temel unsurdur. Uçucu yağ miktarı, tomurcuklanma sonunda orta, çiçeklenme başında en yüksek seviyededir ve olgunlaşma döneminde azalır. En yüksek yaprak verimi ve yağ oranı için hasat, bitkinin %50-80’inin çiçeklendiği dönemde önerilir.

Üretim Yöntemi

Yetişme Koşulları

Sütçüler kekiği, tozlaşma ve rüzgâr gibi doğal etmenlerle kendiliğinden yayılabilen bir bitkidir. Bu nedenle tarla tesisi, sulama veya gübreleme gibi işlemlere genellikle gerek duyulmaz. Kurak ve suyun az olduğu yüksek rakımlı alanlarda uçucu yağ oranı artarken, verim düşer; suyun bol olduğu koşullarda ise verim artar, ancak yağ oranı azalır.

Hasat

Hasat, iklim koşullarına bağlı olarak genellikle ağustos ve eylül aylarında yapılır. Bu dönem, bitkinin olgunlaştığı ve tohum verdiği zamana denk gelir. Tarım ve Orman Bakanlığı’nın belirlediği zaman ve alanlarda kontrollü hasat yapılır. Bitkinin köklerine zarar vermemek için el ile söküm yerine bıçak gibi uygun aletler kullanılır. Hasat, toprak yüzeyinden yaklaşık 10 cm yukarıdan yapılır, böylece bitkinin sürdürülebilirliği korunur.

Hasat Sonrası İşlemler

Hasat edilen kekikler, gıda ile temasa uygun temiz zeminler, tenteler veya kerevitler üzerine serilerek kurutulur. Kurutma, güneş altında veya gölgede, yaklaşık iki hafta sürer. Rengin kararmaması ve kızışma olmaması için kekikler ara sıra ters çevrilir. Modern kurutma teknikleri de kullanılabilir. Kuruyan bitkilerden kalın saplar ve yabancı maddeler ayrılır, yaprak ve tomurcuklar elekten geçirilerek sınıflandırılır ve uygun şekilde ufalanır veya öğütülür. Bu işlemler sırasında hijyen ve kontaminasyon önlemleri titizlikle uygulanır.

Depolama ve Piyasaya Arz

Sütçüler kekiği, kuru, serin, temiz ve kokudan arındırılmış ortamlarda saklanır. Üst üste fazla istiflenmeden, havadar depolarda muhafaza edilir. Ürün, en kısa sürede tüketiciye sunulmalı veya işlenmelidir. Dökme olarak ya da gıda mevzuatına uygun ambalajlarda, gerekli etiket bilgileriyle piyasaya arz edilir.

Coğrafi İşaret ve Denetim

Sütçüler kekiği, Isparta ve Antalya illeriyle sınırlı bir menşe adı olarak 11 Ocak 2023 tarihinde başvurusu yapılmış ve 29 Temmuz 2024’te tescil edilmiştir. Ürün veya ambalajında “Sütçüler Kekiği” ibaresi ve menşe adı amblemi yer alır; bu mümkün değilse, işletmede kolayca görülebilir şekilde bulundurulur.

Denetimler, Isparta İl Özel İdaresi koordinasyonunda, Isparta İl Tarım ve Orman Müdürlüğü ile Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nün katılımıyla oluşan en az üç kişilik bir merci tarafından yılda en az bir kez yapılır. Şikayet veya gerek görülen hallerde ek denetimler gerçekleştirilir. Denetimlerde, ibarenin ve amblemin doğru kullanımı, ürünün belirtilen coğrafi bölgeden temin edilmesi, hasat ve sonrası işlemlerin uygunluğu ile depolama ve piyasaya arz koşulları kontrol edilir. Uygunsuzluklar raporlanır ve ilgili taraflara bildirilir. Denetim raporları, Türk Patent ve Marka Kurumu’na düzenli olarak sunulur.