Taş Tepeler (Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları) Projesi, Şanlıurfa ve çevresindeki 11 arkeolojik alanı kapsayan, yerleşik yaşama geçiş süreci ve Neolitik Dönem’in erken evrelerini araştırmayı amaçlayan geniş ölçekli bir arkeoloji projesidir. Proje, M.Ö. 10. binyıl ile 7. binyıl arasına tarihlenen yerleşimlerin, kült yapıların, kamusal alanların, günlük yaşam unsurlarının ve sembolik geleneklerin çok yönlü olarak belgelenmesini ve değerlendirilmesini hedeflemektedir.
Kapsam itibarıyla Taş Tepeler, Anadolu’da bugüne kadar tanımlanmış en erken ve yoğun yerleşim ağlarından birini ele almakta; Göbeklitepe, Karahantepe, Sefer Tepe, Sayburç, Harbetsuvan, Çakmaktepe, Yoğunburç, Söğüt Tarlası gibi alanlarda yürütülen kazıları ortak bir araştırma programı altında birleştirmektedir.
Araştırma Amaçları ve Kapsam
Arkeoloji: Proje, Neolitik yerleşimlerin mimari düzenlerini, kamusal ve ritüel yapılarını, gündelik yaşam izlerini ve toplulukların üretim stratejilerini tanımlamaya odaklanmaktadır. Yapılan kazılarda konut düzenleri, depolama alanları, taş işçiliği teknikleri, kabartma ve heykel geleneğine dair veriler ortaya konmuştur. Özellikle Karahantepe ve Sayburç’ta bulunan figürlü heykeller, ritüellerin ve sembolik uygulamaların çeşitliliğine işaret etmektedir.
Paleo-Çevre Araştırmaları: Tarih öncesi toplulukların doğal çevreleriyle ilişkisini inceleyen paleo-çevre çalışmaları, projenin temel bileşenlerindendir. Karahantepe kazı alanına ilişkin çalışmalar; araştırmaların iklim, bitki örtüsü, doğal kaynak kullanımı ve Tek Tek Dağları ekosistemi üzerinde yoğunlaştığını göstermektedir. Erken yerleşik avcı topluluklarının doğal çevreyi nasıl kullandığı ve bu çevre koşullarının yerleşimlerin sürekliliğini nasıl etkilediği jeoarkeolojik ve paleo-iklim çalışmalarla analiz edilmektedir.
Kültürel Miras Yönetimi: Proje, yalnızca kazı çalışmalarını değil, alanların korunması, restorasyonu ve yönetim planlarının hazırlanmasını da içermektedir. Göbeklitepe’de Aslanlı Yapı ile C Yapısı’nın koruma–restorasyon süreçleri yürütülmekte; ayrıca ziyaretçi yönetimi, sergileme ve uzun vadeli koruma uygulamaları planlanmaktadır. Karahantepe’de mimari bütünlüğün korunmasına yönelik kapsamlı çalışmalar sürdürülmektedir.
Etnoarkeoloji: Neolitik dönem yaşam biçimlerinin anlaşılması için güncel yerel topluluk pratiklerinin analoji olarak kullanıldığı etnoarkeolojik çalışmalar, proje kapsamında yürütülmektedir. Bu yaklaşım; üretim teknikleri, doğal kaynak kullanımı ve ritüel davranış formlarının açıklanmasına katkı sunmaktadır.
Projenin Bilimsel Çerçevesi ve İş Birlikleri
Taş Tepeler Projesi, farklı üniversiteler ve araştırma kurumlarıyla ortak çalışmalar yürütmektedir. Çukurova, Ege, Harran ve İstanbul üniversiteleri başta olmak üzere toplam 36 akademik kurumun katılımıyla proje çok disiplinli bir niteliğe sahip olmuştur. 2025 itibarıyla projede görev alan bilim insanı ve öğrenci sayısı 219’a ulaşmıştır.
Bu geniş katılım, Neolitik Dönem arkeolojisinde bölgesel bir araştırma ağının oluşturulmasına katkı sağlamaktadır.
Bulgular ve Öne Çıkan Keşifler
Heykel ve Kabartmalar
Ağzı dikili “ölüm yüzü” heykeli Sayburç kazılarında bulunmuş olup sembolik ritüellere dair özgün bir örnek teşkil etmektedir. Ayrıca, Göbeklitepe ve çevre alanlarda farklı üsluplarda işlenmiş kabartmalar, figürlü taş betimleri ve dikilitaşlar Neolitik çağın inanç sistemine dair yeni veriler sunmaktadır.
Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy ve Ağzı Dikili “Ölüm Yüzü” Heykeli (AA)
Mimari ve Yerleşim Düzeni
Karahantepe’de açığa çıkarılan oval ve yuvarlak planlı yapılar, toplulukların mekân organizasyonu ve kamusal kullanım alanları hakkında önemli bilgiler sağlamaktadır. Geçim stratejilerini yansıtan bulgular arasında depolama alanları, gündelik kullanım taş aletleri ve üretim izleri yer almaktadır.
Taş Tepeler Projesi Kapsamındaki Bazı Merkezler
Proje, 11 arkeolojik merkezi kapsamaktadır.
Göbeklitepe
Şanlıurfa şehir merkezinin yaklaşık 15 km kuzeydoğusunda, Germuş Sıradağları’nın zirvesinde yer alan erken Neolitik dönem yerleşimidir (yaklaşık M.Ö. 9.600–7.750). T-biçimli anıtsal dikilitaşları, dairesel planlı yapıları ve zengin kabartmalarıyla Taş Tepeler içindeki en erken ve en anıtsal merkezlerden biridir.
Göbeklitepe (Taş Tepeler)
Karahantepe
Şanlıurfa’nın doğusunda, Tek Tek Dağları Milli Parkı sınırları içinde konumlanır. Yuvarlak ve dörtgen planlı kamusal yapılar, çok sayıda dikilitaş ve bunlarla ilişkili ritüel mekânları ile yerleşim ve kamusal alanların birlikte görüldüğü büyük bir Neolitik merkezdir.
Karahantepe (Taş Tepeler)
Sayburç
Doğu Toroslar'ın güney eteklerinde, günümüz yerleşiminin içinde yer alan bir Neolitik yerleşimdir. Özellikle insan ve hayvan figürlerinin betimlendiği kabartmalarıyla, erken dönem topluluklarının ritüel ve sembolik dünyasına ışık tutan bir alan olarak öne çıkar.
Sayburç'ta Bulunan Eserler (Taş Tepeler)
Sefertepe
Şanlıurfa’nın doğusunda, Birecik ve Viranşehir arasında bir konumda bulunur. Tekil dikilitaş örnekleri, yuvarlak planlı yapıları ve yoğun yontma taş buluntu topluluğu ile taş işçiliği ve ritüel mimarinin birlikte görüldüğü bir merkezdir.
Sefertepe (Taş Tepeler)
Harbetsuvan Tepesi
Şanlıurfa’ya yaklaşık 40 km uzaklıkta, Tek Tek Dağları plato kenarında yer alır. Yaygın yüzey buluntuları, dikilitaş kalıntıları ve jeofizik araştırmalarla belirlenen mimari izler, erken Neolitik dönemde yoğun kullanıma işaret eden geniş ölçekli bir yerleşimi göstermektedir.
Harbetsuvan (Taş Tepeler)
Çakmaktepe
Şanlıurfa’nın doğusunda, Neolitik Dönem'e ait konut ve çalışma alanlarının tespit edildiği bir yerleşimdir. Çakmaktaşı alet üretimiyle ilişkili zengin taş alet topluluğu, zemin düzenlemeleri ve figürlü taş buluntular, yerleşimin hem gündelik üretim hem de sembolik pratikleri bir arada barındırdığını göstermektedir.
Gürcütepe
Şanlıurfa’nın güneyinde, Harran Ovası’na yakın bir konumda yer alır. Çanak-çömlek ve taş alet toplulukları ile hayvan figürinleri, bölgenin çanak-çömlekli Neolitik evrelerine ve tarım-hayvancılığa dayalı yaşam biçimlerinin gelişimine dair önemli veriler sunmaktadır.
Gürcütepe (Taş Tepeler)
Söğüt Tarlası–Biris Mezarlığı
Şanlıurfa il merkezinin 32 km kuzeybatısında, Bozova ilçe merkezinin hemen batısında, alçak höyükler ve vadilerden oluşan geniş bir alan üzerinde yer alan çok dönemli bir yerleşim ve mezarlık kompleksidir. İlk kez 1963’te yüzey araştırmalarında tanımlanmış, 1964’te kazılmış; Çanak Çömleksiz Neolitik’ten başlayarak daha geç dönemlere uzanan tabakaları ve Biris Mezarlığı ile erken çiftçi-toplayıcı toplulukların ölü gömme geleneklerini inceleme imkânı sunan bir alan olarak 2022’den itibaren Taş Tepeler - Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi kapsamında yeniden araştırılmaya başlanmıştır.
Projenin Önemi
Taş Tepeler Projesi, Neolitik Dönem'in en erken evrelerine dair bütüncül bir veri seti oluşturmayı hedefleyen ve Türkiye’de bugüne kadar yürütülmüş en kapsamlı tarih öncesi araştırmalarından biri olarak tanımlanmaktadır. Proje, Anadolu’nun 12 bin yıl önceki kültürel ve toplumsal yaşamının ayrıntılı biçimde anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Taş Tepeler bölgesinin “dünyanın Neolitik başkenti” niteliği taşıdığı vurgulanmaktadır.
Ziyaret ve Tanıtım
Projeye bağlı bazı alanlar ziyarete açıktır. Göbeklitepe ve Karahantepe’de uluslararası sergiler, tanıtım programları ve araştırma sunumları düzenlenmekte; gelecek yıllarda Japonya ve Birleşik Krallık gibi ülkelerde sergiler planlanmaktadır.
