Sayburç, Şanlıurfa Platosu’nda, Doğu Toroslar’ın güney eteklerinde yer alan ve Çanak Çömleksiz Neolitik B (PPNB) dönemine tarihlenen bir yerleşimdir. Yerleşme, yaklaşık M.Ö. 9. binyılın ortalarına ait olup erken sedanter toplulukların mimari gelişimi, sembolik üretimi ve ritüel pratikleri açısından bölgedeki Göbeklitepe, Karahantepe ve Nevali Çori gibi merkezlerle aynı kültürel gelenek içerisinde değerlendirilmektedir

Konum ve Araştırma Tarihi

Sayburç, Şanlıurfa kent merkezinin yaklaşık 20 km güneydoğusunda, modern Sayburç köyünün altında ve çevresinde yer almaktadır. Yerleşmenin bir bölümü köy yapılaşması altında kaldığından kazılar kademeli olarak yürütülmektedir. İlk bilimsel kazılar 2021 yılında Şanlıurfa Neolitik Araştırma Projesi kapsamında başlatılmıştır.

^{Sayburç (AA)}

Yerleşim Düzeni

Hem kuzey hem güney alanda iki ayrı yerleşim kesiti tespit edilmiştir. Yerleşme dikey tabakalaşma yerine yatay olarak genişleyen, tek dönemli bir iskan karakteri göstermektedir. Konutlar ana kaya üzerine inşa edilmiştir ve bitişik nizamlı plan anlayışı yerleşmenin bütününde hâkimdir. Açık alanlar sınırlıdır; yapı adalarının birbirine eklenmesiyle kapalı bir yerleşim dokusu oluşmuştur.

Mimari Özellikler

Yerleşme, kalker ana kaya üzerine inşa edilmiş bitişik nizamda planlanan oval, yuvarlak ve dörtgenimsi yapı tipleri ile karakterizedir. Konutlarda duvar içlerine açılmış nişler, apsidal planlar, destek payandalar, terazzo ve kireç sıvalı tabanlar, ana kayadan oyulmuş oturma-sekileri ve kubbemsi ocaklar belgelenmiştir. Yapılar arası geçiş duvar hatlarının kesişimlerinde sağlanmış olup açık alanlar sınırlıdır. Bazı yapılarda T biçimli dikmeler konut içlerine entegre edilmiştir; bu durum bölgedeki özel mimari geleneğinin ev içi düzleme kadar yayıldığını göstermektedir.

Özel Yapılar

Yerleşmede konut dokusu içine gömülü çok sayıda “özel yapı” tespit edilmiştir. Bu yapılar geniş ölçekleri, çoklu T biçimli dikmeleri, çift kademeli sekileri ve sembolik bezemeleriyle gündelik mimariden ayrılmaktadır. Özel yapılar bağımsız bir kutsal alan oluşturmamakta, doğrudan konut dokusu içine gömülü olarak bulunmaktadır. Kuzey alandaki büyük özel yapıda, iç duvar boyunca uzanan sekilerin iç yüzeyine işlenmiş rölyefler yer almaktadır.

Sayburç Rölyefleri

2021 yılında ortaya çıkarılan bu rölyefler, 3,7 metre uzunluğundaki bir panel üzerinde iki ayrı sahne halinde düzenlenmiş beş figürden oluşur. Bir insan figürü yüksek kabartma, diğerleri ise alçak kabartma tekniğiyle işlenmiştir. Sahnedeki figürler arasında leoparlar ve bir boğa ile iki erkek insan betimi yer alır. Figürlerin ortak yönelimi, sahnelerin anlatısal bir bütünlük içerdiğini ve Neolitik döneme ait en erken “narratif sahne” örneklerinden biri olduğunu göstermektedir.

Yüksek kabartma erkek figürünün iç mekâna dönük olması, sembolik anlatının kamusal ya da törensel bir bağlamda kullanıldığını düşündürmektedir. Hayvanların dişler ve boynuzlar gibi “tehlike vurgulu” organlarının öne çıkarılması, Urfa Platosu’ndaki diğer Neolitik merkezlerde görülen ortak ikonografik dili yansıtmaktadır.

Gömü Uygulamaları

Yerleşmede ortaya çıkarılan insan kalıntıları ikincil (sekonder) gömü niteliğindedir. Uzun kemikler ve kafatası parçaları, konut içi nişlere ve taban kenarlarına bırakılmış olup bazı kemiklerin yakma izleri taşıdığı tespit edilmiştir.

Kültürel Bağlam

Sayburç, Göbeklitepe ve Karahantepe gibi bölgedeki diğer Erken Neolitik yerleşmelerle birlikte değerlendirildiğinde, sembolik üretimin ve kamusal tören mekânlarının yerleşik hayatın erken evrelerinde belirleyici bir unsur olduğunu göstermektedir. Örneğin T biçimli dikmelerin hem konut hem de özel yapılarda varlığı, kutsal ile gündelik yaşamın iç içe geçtiğine işaret eder.