Ters itme, uçakların inişten sonra yavaşlamasını sağlamak amacıyla motor itkisinin yönünün değiştirilmesiyle elde edilen aerodinamik bir yavaşlatma yöntemidir. Genellikle jet motorlu uçaklarda kullanılır ve motorların itiş yönünü uçuş yönünün tersine çevirerek uçağın hızını düşürmeyi amaçlar. Bu sistem, özellikle iniş takımlarındaki fren sistemlerinin yükünü azaltmak ve kısa pistlerde iniş yapılabilmesini sağlamak için tercih edilir.

^{Boeing C-17 Globemaster III Ters İtki Uygularken (AiirSource Military)}

Tarihsel Gelişim ve Gelecek Perspektifi

İlk nesil jetlerde kovalı sistemler yaygınken, günümüzde yüksek bypass oranlı motorlara sahip uçaklarda soğuk akım üzerinden çalışan cascade sistemleri kullanılmaktadır. Elektrikli veya hibrit-elektrikli tahrik sistemlerinin gelişimiyle birlikte gelecekte döner parçalarda yön terslemesiyle ters itme sağlayan daha hafif ve basit sistemlerin ortaya çıkması beklenmektedir.

Temel Prensip

Ters itme, Newton’un üçüncü hareket yasası (“Her etkiye karşılık eşit ve zıt bir tepki vardır”) esasına dayanır. Normalde jet motorları, hava ve yanma gazlarını geriye doğru iterek ileri yönlü bir tepki kuvveti oluşturur. Bu akışın yönünün öne doğru çevrilmesiyle oluşan tepki kuvveti, uçağın ileri hareketine zıt yönde etki ederek yavaşlamayı sağlar. Ancak aerodinamik ve yapısal sınırlamalar nedeniyle akış genellikle tam olarak 180 derece değil, yaklaşık 135 derece saptırılır.

Kullanım Alanı ve Amaçları

• Frenleme desteği: Özellikle iniş sırasında, iniş takımı frenleriyle birlikte çalışarak daha kısa mesafede durma sağlar.
• Kısa pist operasyonları: Ters itme, kısa veya ıslak pistlerde güvenli iniş için gerekli durma mesafesinin elde edilmesinde yardımcı olur.
• Fren aşınmasını azaltma: Tekerlek frenlerinin aşınmasını ve ısınmasını azaltarak bakım aralıklarını uzatır.
• Güvenlik katkısı: Kaygan yüzeylerde veya acil durumlarda ek yavaşlatıcı kuvvet sağlar.

Çalışma Mekanizması

Ters itme sistemleri, motor çıkış akımını öne yönlendirmek amacıyla çeşitli mekanik düzenekler kullanır. Sistem, inişten sonra pilot komutuyla devreye girer. Motorun arkasında bulunan kapaklar, vanalar veya yön değiştirici paneller devreye girerek egzoz veya fan akımını öne doğru yönlendirir.

^{Çalışma Mekanizması (Pilotinstitute)}

Ters İtme Türleri

1. Clamshell (İstiridye Kapağı) Tipi: Jet egzoz çıkışında yer alan kapaklar içe doğru kapanarak normal çıkışı kapatır ve gazı yan açıklıklardan öne yönlendirir. Genellikle pnömatik veya hidrolik olarak çalışır.
2. Bucket (Hedef) Tipi: Egzoz çıkışında kovaya benzer iki büyük kapak geri çekilerek dışa ve öne doğru yönlendirilir. Hidrolik itici kollarla çalışır. Genellikle daha eski dar çaplı motorlarda görülür.
3. Cascade (Şelale) Tipi: Yüksek by-pass oranlı motorlarda, fan tarafından sağlanan soğuk hava akımı özel yönlendirici kanatlar (cascade vanes) ve blokaj kapakları aracılığıyla öne yönlendirilir. Dış kılıf geri kayarak sistemi açığa çıkarır. Bu sistemde sıcak egzoz akımı genellikle etkilenmez.
4. Pervaneli Uçaklar: Bu uçaklarda pervane kanat açıları (pitch) negatif değerlere ayarlanarak geriye itme kuvveti oluşturulur. Hidromekanik sistemler kullanılır.

Uygulama Örnekleri

• Ticari Yolcu Uçakları: Boeing 737, Airbus A320 gibi modellerde cascade tipi ters itme yaygındır.
• İş Jetleri: Gulfstream G650, Bombardier Global 6000 gibi iş jetlerinde kısa pist performansı için ters itme bulunur.
• Kargo Uçakları: Maksimum ağırlıkta iniş yapan kargo uçakları, frenleme için bu sistemi etkin biçimde kullanır.
• Pervaneli Uçaklar: Kısa pistli veya su üstüne iniş-kalkış yapan uçaklarda pervane yön terslemesi uygulanır.

Güvenlik ve Bakım

Ters itme sistemleri düzenli olarak denetlenir ve bakım prosedürleri sıkıdır. Beklenmedik arızalar, özellikle uçuş esnasında ters itme kilidinin açılması gibi durumlar ciddi kazalara yol açabileceğinden tasarımlarında güvenlik önlemleri büyük yer tutar.