Tokat Kızık Kilimi, Tokat iline bağlı Kızık köyünden adını alan, köklü bir geçmişe sahip geleneksel bir el dokuması üründür. %100 yün ipliklerden tamamen el dokuması olarak üretilen bu kilimler, ince ve dayanıklı yapısı, özgün motifleri, renkleri ve dokuma teknikleriyle öne çıkar. Geleneksel olarak yer döşemesi, kırlent, yastık ve duvar kilimi olarak kullanılan Kızık kilimleri, günümüzde çanta, cüzdan, anahtarlık, sandalye, puf ve çeşitli aksesuarlarda da değerlendirilmektedir. Tokat Kızık Kilimi, 19 Aralık 2024 tarihinde Tokat İl Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından mahreç işareti olarak tescil edilmiştir.

^{Tokat Kızık Kilimi (Tokat Valiliği)}

Özellikleri ve Motifleri

Tokat Kızık Kilimi, düz, tilif (ilikli) ve cicim dokuma tekniklerinin bir arada kullanılmasıyla üretilir. Kilimlerin zemininde düz dokuma tekniği kullanılırken, motifler tilif/ilikli dokuma tekniğiyle oluşturulur; en iç kısımlarda ise cicim tekniğiyle zikzak veya eğrisu desenleri kabarık bir şekilde dokunur. İnce eğrilmiş yün ipliklerin sıkı dokunması sayesinde zarif ve detaylı desenler elde edilir. Kilimlerde kullanılan başlıca renkler kırmızı, mavi, yeşil ve siyahtır. Geleneksel olarak kök boya kullanılırken, günümüzde sentetik boyama yöntemleri de tercih edilmektedir.

Kızık kilimlerinin en ayırt edici özelliği, yöreye özgü motiflerdir. Bu motifler, bölgenin kültürel inanışlarına göre şekillenmiş olup her biri farklı anlamlar taşır:

• Parmaklı motif: Kuvvet, kudret ve kem gözden korunmayı temsil eder.
• Eğrisu motifi: Erdemli, bilge, soylu yaşamı ve sonsuzluğu ifade eder.
• Akrep motifi: Kötü niyetlere karşı korumayı sembolize eder.
• Koçboynuzu motifi: Üretkenlik ve gücü temsil eder.
• Kelebek motifi: Ruh özgürlüğü, zarafet ve hafifliği simgeler.

Motifler, dokumacıların duygularını, düşüncelerini, sevinçlerini, üzüntülerini, isteklerini ve korkularını ifade etmek için stilize edilmiş semboller şeklinde kilime işlenir. Desen kenarlarında tilif dokuma tekniğiyle oluşturulan ajur veya ilik adı verilen açıklıklar, kilimlere özgün bir estetik katar. Bu teknikte, çözgü ipliklerinden bir alt bir üst ilerleyen renkli atkı iplikleri, desen sınırında son çözgü ipliğine dolanarak motifleri kontürler. Yatay ve eğik çizgilerden oluşan motifler uygulanırken, dikey çizgiler basamaklar halinde dokunur.

Üretim Süreci

Tokat Kızık Kilimi, taşınabilir ahşap (genellikle çam ağacından yapılan) ıstar tezgâhlarında dokunur. Tezgâh, gücü, gücü ağacı, çözgü ağacı ve sarım ağacı gibi ahşap sütunlarla desteklenir. Üretim süreci üç temel aşamadan oluşur:

1. Desenin Hazırlanması:

• Desen, kareli kâğıda çizilir; her dikey sütun bir çözgü ipini, her yatay sütun bir atkı ipini temsil eder.
• Desende kullanılacak renkler, motiflere göre kareli kâğıtta renklendirilir.
• Desen iplikleri arasında sıkıştırma atkı ipliği için birer yatay kare sırası boş bırakılır.

1. Çözgünün Hazırlanması:

• Ürün boyutuna göre hesaplanan çözgü iplikleri bobine sarılır ve aşağı-yukarı leventlere aktarılır.
• İlk ip aşağı levente düğümlenir, tezgâh çevresine dolanır ve gerginliği ayarlanır.
• Çözgü iplikleri, 1 cm’lik aralıklarla ölçeklendirilerek tezgâha üç kez dolanır.
• Gücü tahtası tezgâha sabitlenerek çözgü iplikleri bir alt bir üst şeklinde dokumaya hazırlanır.

1. Dokumanın Yapılması:

• Dayanıklılığı artırmak için zincir işleme yapılır ve 5-10 sıra bez ayağı örgüsüyle başlanır.
• Desen şemasına göre kilim tekniğiyle dokuma yapılır; motif kısımlarında cicim tekniğiyle 2-3 sıra atlanarak desen oluşturulur.
• Her desen atkısından sonra bir sıra sıklaştırma atkısı atılır.
• Motif kontürleri, zemin veya motifin zıt rengiyle bir alt bir üst çözgü ipliği etrafında dönerek tilif ajurlarıyla tamamlanır.

^{Dokuma Tezgâhında Kızık Kilimi (AA)}

Kültürel Anlam

Tokat Kızık Kilimi, Tokat ilinin kültürel mirasının önemli bir parçasıdır. Geçmişte, kilimler genellikle yeni evlenecek çiftlere çeyiz hediyesi olarak verilip kötülüklerden korunmak ve uğur getirmek amacıyla dokunmuştur.

Denetim ve Tescil

Tokat Kızık Kilimi’nin üretimi, Tokat ilinde gerçekleşir ve tüm aşamaları bu coğrafi sınırda tamamlanır. Kilimlerin uygunluğu, Tokat İl Milli Eğitim Müdürlüğü koordinasyonunda, Tokat Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü ve Tokat İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nden uzmanların yer aldığı dört kişilik bir denetim mercii tarafından yılda bir kez düzenli olarak denetlenir. Gerektiğinde veya şikâyet üzerine ek denetimler yapılır. Denetimlerde malzeme uygunluğu, üretim metoduna bağlılık, tilif dokuma tekniği, özgün motiflerin kullanımı ve mahreç işareti ambleminin doğru kullanımı kontrol edilir.