Tortum Gölü, Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Erzurum ilinin Uzundere ilçesi sınırlarında yer alan doğal bir heyelan set gölüdür. Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgeleri arasındaki geçiş kuşağında konumlanan göl, gerek jeolojik oluşumu gerekse çevresel özellikleri bakımından doğal oluşumdur. Tortum Gölü, güneybatı-kuzeydoğu doğrultusunda yaklaşık 8,2 kilometre uzunluğa ve 1,4 kilometre genişliğe sahip olup deniz seviyesinden 1010 metre yükseklikte yer alır. Maksimum derinliği 95 metreyi bulan gölün yüzey alanı yaklaşık 6,5 km²’dir. Normal su kotunda göl hacmi 57,6 hm³’tür.
Tortum Gölü (Kültür Portalı)
Oluşumu ve Jeolojik Yapı
Tortum Gölü, 17. yüzyıl sonlarında (yaklaşık 350–370 yıl önce) Kemerli Dağı’ndan kopan büyük bir heyelan kütlesinin Tortum Çayı vadisini tıkaması sonucu oluşmuştur. Bu doğal setin gerisinde biriken sular, göl halini almış; fazla sular ise kuzeydeki Tev Vadisi'nden akarak Tortum Şelalesi’ni oluşturmuştur. Gölün ana gövdesi, heyelan materyallerinden meydana gelirken, kıyı çizgileri ve alt yapısı, bölgedeki Jura-Kretase yaşlı killi kireçtaşları, kumtaşları ve volkanik kayaçlardan oluşmaktadır. Bu kayaçların fiziksel özellikleri, göl çevresindeki sedimantasyon süreçlerini büyük ölçüde etkilemektedir.
Jeomorfolojik ve Hidrografik Özellikler
Göl, Mescit (3230 m) ve Kargapazarı (3045 m) dağları arasında, dik ve dar vadilerle çevrili bir çanakta yer almaktadır. Tortum Çayı’nın taşıdığı sedimanlar nedeniyle göl güneybatıdan itibaren aktif bir sedimantasyon sürecine maruz kalmaktadır. Özellikle Cizirik ve Beşkardeşler tepeleri arasındaki alanda gelişen geniş deltada, yılda ortalama 3.695.106 ton süspanse sediman ve 596.000 ton kaba sediman birikimi tespit edilmiştir. Bu süreç, göl hacminin daralmasına ve kıyı çizgisinin göl yönünde değişmesine neden olmaktadır. Sediman taşınımının büyük bölümü, gölün yukarı havzasında yer alan Bağlar, Vihink, Hınzorik, Liskav ve Mususin gibi dereler aracılığıyla gerçekleşmektedir.
İklim ve Ekolojik Yapı
Tortum Gölü, Karadeniz’in nemli iklimi ile Doğu Anadolu’nun karasal iklimi arasında bir geçiş kuşağında yer alır. Uzundere'de yıllık ortalama sıcaklık 9,29 °C ve ortalama yağış miktarı 307,7 mm; Tortum’da ise bu değerler sırasıyla 8,19 °C ve 468,7 mm’dir. İlkbaharda kar erimeleriyle artan akış, sediman taşınımını da yoğunlaştırmaktadır. Göl çevresi, sarıçam, meşe, ardıç gibi türlerden oluşan ormanlık alanlara, alçak kesimlerde ise step ve Akdeniz kökenli bitki topluluklarına ev sahipliği yapar.
Doğal Tehditler ve Koruma Durumu
Tortum Gölü, aşırı otlatma, kaçak ağaç kesimi ve kum-çakıl ocaklarının oluşturduğu çevresel tehditlerle karşı karşıyadır. Özellikle kontrolsüz sediman birikimi, gölün morfolojik yapısını değiştirerek kıyı çizgisini geriletmekte, biyolojik çeşitliliği azaltmakta ve gölün hidroelektrik, rekreasyonel ve ekolojik işlevlerini tehdit etmektedir. Bu nedenlerle göl ve çevresi, 2000 yılında 1. derece doğal sit alanı ilan edilmiş; 2002’de sınırları genişletilerek koruma kapsamı artırılmıştır.
İnsan Faaliyetleri ve Hidroelektrik Üretim
Göl, 1960 yılında tamamlanan 26 MW gücündeki Tortum Hidroelektrik Santrali ile birlikte enerji üretimine entegre edilmiştir. Ayrıca 1971–1972 yıllarında göl çıkışına 1,5 m yüksekliğinde ve 35 m uzunluğunda betonarme bent inşa edilerek su rejimi düzenlenmiştir. Gölün bir bölümü ise Tortum Şelalesi’ne su aktarımı için kullanılmaktadır. Göl çevresinde yerleşim birimleri, küçük ölçekli tarım alanları ve piknik bölgeleri bulunmaktadır.
Tortum Gölü Efsanesi (Erzurum TV)
Tortum Gölü ve Şelalesi Efsaneleri
Tortum Gölü ve Tortum Şelalesi çevresinde halk anlatılarında zengin bir efsane geleneği mevcuttur. Bu anlatılar, gölün ve şelalenin doğal oluşum süreçlerini halk inancıyla açıklamakta; yerel kültürel kimliğin bir parçası olarak yaşatılmaktadır. Aşağıda bu efsanelerin başlıca örnekleri yer almaktadır:
Güzeller Güzeli "Tortum" Kızının Hikâyesi
En yaygın efsaneye göre, Tortum adı çok güzel bir kıza aittir. Rivayete göre, Ağcakale Beyi'nin kızı olan Tortum adlı bu genç kız, güzelliğiyle yörede ün salmıştır. Tortum’daki kale beyi oğlunun aşık olduğu bu kızı, uzun süren isteklere rağmen ailesi vermemiştir. Bir gün, bir yiğit, satıcı kılığında Üngüzek’e gelir ve çeşitli hediyelerle birlikte kızı kaçırarak kale beyinin oğluna götürür. Evlendikten kısa süre sonra genç kız, yaşadığı acılar ve özlem nedeniyle hastalanarak hayatını kaybeder. Ölmeden önce, adının bu topraklara verilmesini vasiyet etmiştir. Böylece bölgeye "Tortum" adı verilmiştir.
Çobanın Duyduğu Gaipten Ses
Bir başka halk anlatısında, Uzundere’nin Hars (Uludağ) köyünde yaşayan bir çoban, hayvanlarını otlattığı sırada üç gün üst üste "Geliremm" şeklinde bir ses duyar. Sonunda köyün yaşlılarına danışır ve onların öğüdüyle dördüncü gün "Gel bakalım hele, ne yapacaksın?" diye cevap verir. Bu sözlerin ardından dağın bir parçası kopar ve Tortum Çayı’nın önünü kapatır. Böylece Tortum Gölü oluşur ve fazla suların aktığı yerde Tortum Şelalesi meydana gelir.
"Kaçın, Geliyorum!" Sesi ve Hasköy'ün Yok Oluşu
Bir başka versiyonunda, Kemerli Dağı eteklerindeki zengin Hasköy’de yaşayan güzel bir kız, her gece çaydan su almaya gitmektedir. Bir gece, "Kaçın Geliyorum!" diye bir ses duyar ve "Gel bakalım, ne olacak?" diye yanıt verir. Bu sözlerin ardından dağdan kopan heyelan köyü yutar, göl oluşur ve şelale meydana gelir.
Çoban ve Cimri Ağa Efsanesi
Bu efsanede, çoban dağda otlatma yaparken kayanın yavaş yavaş yerinden oynadığını fark eder. Durumu köyün ağasına bildirir. Ağa ise bu uyarıyı ciddiye almaz. Bir gün dağ büyük bir gürültüyle köyün üzerine çöker. O sırada köy dışında olan birkaç kişi dışında herkes hayatını kaybeder. Çobanın doğruyu söylediği anlaşılınca, daha önce ona eziyet eden zalim ağa çatlayarak ölür. Bu olay, gölün oluşumu ile ilişkilendirilir.
"Çıkın, Çıkın!" Uyarısı ve Kurtuluş Hikâyesi
Bu anlatıya göre, hayvanlarını dağda otlatan bir çoban, uyuduğu sırada rüyasında "Çıkın, çıkın!" şeklinde bir uyarı duyar. Uyanınca bu sesi köylülere anlatır ama kimse inanmaz. Çoban sürüsünü alarak köyden ayrılır. Ertesi gün büyük bir deprem olur ve köy dağın altına gömülür. Ardında kalan heyelan kütlesi Tortum Gölü’nü, akan sular ise Tortum Şelalesi’ni oluşturur.
