Türkiye’de atık yönetimi politikaları, çevresel sürdürülebilirlik ilkeleri doğrultusunda, hem ulusal mevzuat hem de Avrupa Birliği (AB) ile uyumlaştırılmış yasal çerçeveler temelinde şekillenmektedir. Çevre Kanunu (2872 sayılı) başta olmak üzere yürürlükteki düzenlemeler, atık yönetim hiyerarşisi esas alınarak; önleme, azaltma, yeniden kullanım, geri dönüşüm, enerji geri kazanımı ve bertaraf aşamalarını içerecek şekilde yapılandırılmıştır. Atık yönetimi sistemleri, belediye ve ambalaj atıkları gibi özel atık gruplarının ayrı ayrı yönetimini de içeren detaylı uygulamalarla yürütülmektedir.

^{Atık Yönetimi Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Atık Oluşumu ve Genel Eğilimler

Türkiye’de 2010 yılından itibaren toplam atık miktarında belirgin bir artış gözlenmiştir. Büyük mineral atıklar hariç tutulduğunda dahi atık hacminde anlamlı bir yükseliş eğilimi sürmektedir. Özellikle yanma atıkları ve karışık evsel atıklar, en yüksek miktarlara ulaşan atık kategorileri arasında yer almaktadır. Buna ek olarak, geri dönüştürülebilir atıkların miktarında yaklaşık üç kat artış kaydedilmiştir. Aynı dönemde Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) ile nüfus artışında paralel bir yükseliş gerçekleşmiş olup, atık oluşumu ekonomik büyümeden henüz ayrışmamıştır. Bu durum, artan nüfus ve ekonomik faaliyetlerin atık üretimine doğrudan etkisini ortaya koymaktadır. Kentleşme ve sanayileşmenin hız kazanması ile birlikte tüketim alışkanlıklarındaki değişim de atık oluşumundaki artışı destekleyen unsurlar olarak öne çıkmaktadır.

Bölgesel ve yerel düzeylerde atıkların toplanması, ayrıştırılması ve bertaraf edilmesi süreçlerinde altyapı ve kapasite farklılıkları mevcut olup, bu durum atık yönetimi uygulamalarının etkinliğini sınırlamaktadır. Bu bağlamda, atıkların kaynağında önlenmesi ve azaltılması yönündeki politika ve uygulamaların güçlendirilmesi, sürdürülebilir atık yönetimi açısından önem arz etmektedir.

Belediye Atıkları

Türkiye’de kişi başına düşen belediye atığı üretimi, 2010–2021 yılları arasında büyük oranda sabit kalmış olup, 2021 yılında 416 kg/kişi, 2022 yılında ise 382 kg/kişi düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu değerler, Avrupa Birliği (AB-27) ortalaması olan 527 kg/kişi seviyesinin altında bulunmaktadır. 2021 yılı itibarıyla belediye atıklarının %81’i düzenli depolama alanlarında bertaraf edilmiştir. Aynı dönemde yalnızca %12’si geri dönüştürülmüş olup, bu oran AB ortalaması olan %49’un oldukça gerisindedir.

Kompostlama ve biyobozunur atıkların sindirimine yönelik işlemler Türkiye’de oldukça sınırlı düzeydedir. Ayrıca, belediye atıklarının yakılarak bertaraf edilmesi uygulaması da mevcut değildir. 2020 yılı verilerine göre, atıkların %69,4’ü kontrollü düzenli depolama tesislerinde, %17’si belediye döküm sahalarında, %13,2’si geri kazanım tesislerinde ve %0,4’ü ise açıkta yakma, gömme ya da nehirlere ve düzensiz alanlara boşaltma yöntemleriyle bertaraf edilmiştir.

Veri sistemlerinde yaşanan uyumsuzluklar ve ölçüm güçlükleri sebebiyle, geri kazanım oranlarına ilişkin farklı kurumlardan elde edilen veriler arasında tutarsızlıklar görülmektedir. Örneğin, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın raporlarına göre, 2017–2023 döneminde belediye atıklarının geri kazanım oranı %13 seviyesinden %35’e yükselmiştir. Ancak bu veriler, yalnızca atık toplama ve taşıma hizmeti veren belediyelerin raporladığı atıkları kapsamaktadır.

Ambalaj Atıkları

2022 yılı itibarıyla Türkiye’de Atık Beyan Sistemi’ne bildirilen ambalaj atığı miktarı 1.031.326 ton olarak gerçekleşmiştir; bildirilen miktarın yaklaşık yarısını kâğıt ve karton atıklar oluşturmaktadır. 2018 yılı verilerine göre ambalaj atıklarının geri kazanım oranları, kâğıt ve karton için %93, metal için %68, plastik için %63 ve kompozit ambalajlar için %64 seviyesindedir.

Ambalaj atıklarının yönetimi, 2021 yılında yürürlüğe giren "Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği" kapsamında düzenlenmektedir. Söz konusu yönetmelik, kaynakta ayrı toplama yükümlülüğünü belediyelere verirken, üreticiler ve piyasaya sürenlere mali sorumluluklar yüklemektedir.

^{Atıkların Ayrıştırılması (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Atık Yönetimi Politikaları ve Stratejileri

Türkiye’de atık yönetimi politikaları ve stratejileri, çevresel sürdürülebilirlik ve kaynak verimliliği hedefleri doğrultusunda tasarlanmakta ve uygulanmaktadır. Bu kapsamda, yasal düzenlemelerden başlayarak sıfır atık ve döngüsel ekonomi yaklaşımlarını içeren kapsamlı politikalar geliştirilmiştir.

Yasal ve Kurumsal Yapı

Türkiye’de atık yönetiminden sorumlu birincil kurum, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığıdır. İl düzeyinde çevre yönetimi görevleri, İl Çevre ve Şehircilik Müdürlükleri tarafından yürütülmektedir. Belediyeler ise 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ile 5393 sayılı Belediye Kanunu kapsamında atıkların toplanması ve taşınmasından sorumludur. Büyükşehir belediyeleri ayrıca atıkların geri kazanımı, depolanması ve bertarafına ilişkin işlemleri de yürütmektedir.

Sıfır Atık Politikası

2017 yılında başlatılan "Sıfır Atık Politikası", atık oluşumunun önlenmesi, geri kazanım oranlarının artırılması ve toplum genelinde çevre farkındalığının geliştirilmesini amaçlamaktadır. Bu politika kapsamında, 2019 yılında "Sıfır Atık Yönetmeliği" yürürlüğe girmiştir. Politika dahilinde geri kazanım katkı payı (GEKAP), zorunlu depozito-iade sistemi ve çevre etiketi gibi uygulamalar hayata geçirilmiştir. 2022 yılında, Türkiye’nin önerisiyle Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda kabul edilen "Sıfır Atık Kararı" ile BM ve üye devletlerin sıfır atık uygulamalarına teşvik edilmesi hedeflenmiştir.

Döngüsel Ekonomi Yaklaşımı

Döngüsel ekonomi ilkeleri, 2023 yılında yayımlanan Katı Atık Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu raporunda stratejik hedef olarak tanımlanmıştır. 2024–2028 dönemine ilişkin planlarda; atık veri tabanının oluşturulması, GEKAP (Geri Kazanım Katılım Payı) gelirlerinin belediye hizmetlerine entegrasyonu, kamu alımlarında sürdürülebilirlik kriterlerinin getirilmesi ve tersine lojistik altyapısının desteklenmesi yer almaktadır. Ayrıca, tekstil ve plastik gibi belirli atık gruplarının döngüsel ekonomi prensipleri çerçevesinde işlenerek katma değeri yüksek ürünlere dönüştürülmesi amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda, YEKDEM (Yenilenebilir Enerji Destekleme Mekanizması) gibi mevcut teşvik sistemlerinin geri kazanım odaklı olarak yeniden düzenlenmesi planlanmaktadır.

^{Evsel Atıkların Ayrıştırılması (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Uluslararası Yönelimler ve Uyum

Türkiye, Avrupa Yeşil Mutabakatı doğrultusunda belirlenen 2050 iklim nötrlüğü hedeflerine ulaşmak amacıyla, atık yönetim sistemlerini döngüsel ekonomi prensiplerine uygun biçimde yeniden yapılandırmayı hedeflemektedir. Avrupa Birliği tarafından geliştirilen "Sürdürülebilir Ürün İnisiyatifi" ise, ürünlerin tasarım aşamasından itibaren geri dönüşüm ve kaynak verimliliği odaklı olmasını zorunlu kılmaktadır. Bu çerçevede, Türkiye’de ürünlerin geri dönüştürülebilirlik potansiyeli ve hammaddelerin döngüselliği esas alınarak yeni mevzuat çalışmaları yürütülmektedir.

Türkiye’de Atık Yönetimi Uygulamaları ve Mevzuat Durumu

Türkiye’de atık yönetimi alanında mevzuat altyapısı büyük ölçüde oluşturulmuş olup, geri kazanım oranlarının artırılması ve düzenli depolama tesislerine olan bağımlılığın azaltılması öncelikli hedefler arasında bulunmaktadır. Biyobozunur atıkların ayrı toplanarak işlenmesi, yerel kapasite farklılıkları, veri tutarlılığı ve mali sürdürülebilirlik gibi faktörler uygulama süreçlerinde karşılaşılan temel zorluklar arasında yer almaktadır. Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (GYS) mekanizmalarının yaygınlaştırılması ve sıfır atık politikalarının yerel düzeyde etkin takibi, Türkiye’de atık yönetim sisteminin geliştirilmesi açısından kritik önem taşımaktadır.