Samsun ilinin yüzölçümü olarak en büyük ilçesi olan Vezirköprü, il merkezinin yaklaşık 110 kilometre batısında, iç kesimde yer almaktadır. Adını Osmanlı Sadrazamı Köprülü Mehmet Paşa'dan alan ilçe, Oymaağaç Höyüğü'ndeki buluntularla Hitit dönemine, muhtemelen kutsal şehir Nerik'e kadar uzanan bir tarihsel geçmişe işaret etmektedir. Osmanlı döneminden kalma Taşhan, Taş Medrese, Kale Camii gibi mimari yapıları barındırmaktadır. Coğrafi olarak dağlık alanlar ve ova bölümlerinden oluşan ilçenin sınırları içinde, Altınkaya Baraj Gölü üzerinde yer alan ve dik duvarlı yapısıyla bilinen Şahinkaya Kanyonu bulunmaktadır. İlçe ekonomisi ağırlıklı olarak tarım, hayvancılık ve ormancılık faaliyetlerine dayanmaktadır.
Tarih
Samsun ilinin Vezirköprü ilçesi, tarihsel süreçte farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmış ve çeşitli dönemlerde idari, ticari ve kültürel bir merkez niteliği taşımış bir yerleşimdir. İlçenin tarihi, arkeolojik buluntular ve yazılı kaynaklar aracılığıyla antik dönemlerden Osmanlı İmparatorluğu'na ve Türkiye Cumhuriyeti'ne kadar takip edilebilmektedir.
İlçenin en erken tarihine ilişkin bilgiler, özellikle Oymaağaç Höyüğü'nde yürütülen arkeolojik kazılarla ilişkilendirilmektedir. Bu höyükte elde edilen buluntuların, Hitit İmparatorluğu dönemine ait önemli bir merkez olduğuna işaret ettiği belirtilmektedir. Kazı sonuçları ve bazı Hitit metinlerindeki referanslar temelinde, Oymaağaç Höyüğü'nün Hititlerin kutsal şehirlerinden biri olan Nerik ile aynı yer olabileceği yönünde değerlendirmeler bulunmaktadır. Bu dönemden sonra bölgenin Paflagonya, Roma ve Bizans hakimiyetleri altına girdiği de tarihsel süreç içerisinde yer almaktadır.
Türklerin Anadolu'ya girişi ve Selçuklu hakimiyeti sonrasında bölge, çeşitli beyliklerin ve ardından Osmanlı İmparatorluğu'nun idaresine geçmiştir.
Osmanlı döneminde "Gedikara" veya "Gedegra" gibi isimlerle anıldığı belirtilen yerleşimin adı, 17. yüzyılda bölgeyle ilişkisi bulunan Köprülü Mehmet Paşa'nın sadrazam olması ve onun veya ailesinin bölgeye yaptığı katkılar nedeniyle "Vezirköprü" olarak değiştirilmiştir. Köprülü Mehmet Paşa ve ailesi tarafından ilçeye han (Taşhan), medrese (Taşmedrese), cami, köprü (mevcut köprünün onarımı veya yeniden inşası) gibi yapıların kazandırıldığı ve bu imar faaliyetlerinin ardından yerleşimin bu yeni isimle anılmaya başlandığı ifade edilmektedir. Osmanlı idari yapısı içinde Vezirköprü, bir kaza veya sancak merkezi olarak belirli bir idari öneme sahip olmuştur. Bu dönemde inşa edilen Kale Camii, Fazıl Ahmet Paşa Medresesi (Taşmedrese), Taşhan gibi yapılar, ilçenin Osmanlı dönemi mimari mirasının parçalarıdır. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla birlikte Vezirköprü, Samsun iline bağlı bir ilçe olarak idari statüsünü sürdürmüştür. İlçe, sahip olduğu tarihsel katmanlar ve kültürel miras ögeleriyle günümüze ulaşmıştır. Özellikle Oymaağaç Höyüğü'ndeki arkeolojik çalışmalar ve Osmanlı döneminden kalan mimari yapılar, ilçenin tarihsel kimliğini oluşturan temel unsurlardır.
Coğrafya ve İklim
Samsun ilinin yüzölçümü bakımından en geniş ilçesi olan Vezirköprü, ilin batı kesiminde, iç bölgelerde yer almaktadır. İl merkezine belirli bir mesafede bulunan ilçe, coğrafi olarak dağlık alanlar ve bir ova (Vezirköprü Ovası) ile karakterize edilir. İlçenin genel topografyası engebelidir ve ortalama rakımı yüksektir. Çevresinde Kunduz ve Tavşan Dağları gibi dağ silsileleri uzanmaktadır. Bu dağlık yapı, ilçenin iklimini ve bitki örtüsünü etkileyen temel faktörlerden biridir.
Vezirköprü'nün hidrografik yapısında Kızılırmak Nehri ve bu nehir üzerinde kurulan Altınkaya Baraj Gölü belirleyici bir rol oynar. Baraj gölü, ilçe sınırlarının bir bölümünü oluşturur ve özellikle Şahinkaya Kanyonu'nun bulunduğu alanı kapsar. Şahinkaya Kanyonu, baraj gölü üzerinde yer alan, dik yamaçlı bir kanyon formasyonudur. İlçede ayrıca İstavloz Çayı gibi daha küçük akarsular da bulunmaktadır.
İlçenin doğal bitki örtüsü, coğrafi yapı ve iklime bağlı olarak çeşitlilik gösterir. Geniş alanlar ormanlarla kaplıdır; bu ormanlarda çam, meşe, kayın gibi ağaç türlerinin bulunduğu belirtilmektedir. Vezirköprü Ovası ise tarımsal faaliyetlerin yoğunlaştığı alanı oluşturur. Dağlık alanlarda ve platolarda ayrıca mera ve çayırlar da yer almaktadır.
Vezirköprü'nün iklimi, Karadeniz iklimi ile İç Anadolu karasal iklimi arasında bir geçiş özelliği gösterir. İç kesimde ve yüksek rakımda yer alması nedeniyle, kıyı bölgelerine göre daha karasal etkiler hissedilir. Kışlar soğuk ve kar yağışlı, yazlar ise genellikle sıcak ve kurak geçmektedir. Yıllık sıcaklık ve yağış değerleri, bu geçiş iklimi karakteristiğini yansıtır. Kıyıya göre daha belirgin sıcaklık farkları ve kış koşulları gözlemlenir.
Nüfus ve Demografi
Vezirköprü ilçesi, kuruluşundan bu yana tarımsal bir yerleşim olarak karşımıza çıkmakla birlikte, son on yedi yıllık dönemde belirgin bir nüfus azalması eğilimi göstermektedir. 2007 yılında 107.868 kişi ile en yüksek kayda sahip olan ilçe nüfusu, izleyen yıllarda her yıl düzenli olarak gerilemiş; 2014’te 99.904’e, 2018’de 95.569’a, 2022’de 90.308’e kadar düşmüş ve 2024’te 88.564 olarak gerçekleşmiştir. Bu süreçte toplam nüfusta yaklaşık %17’lik bir azalma gözlenmekte, yıllık bazda ortalama %1’in üzerinde negatif bir büyüme hızı kaydedilmektedir.
Nüfusun zaman içindeki bu düşüşünde, kırsal kesimden kent merkezlerine yönelen iç göç hareketlerinin etkisi öne çıkmaktadır. 2007–2014 döneminde yıllık ortalama 1.000–2.000 kişilik bir azalma varken, 2015–2021 arasında bu azalış 1.500–2.500 aralığına yükselmiş; özellikle 2021’de 91.978’e inen toplam nüfus, tarımsal üretimde yaşanan mekanizasyon ve mevsimlik iş gücü talebindeki dalgalanmaların kırsal nüfusu dışarıya yönlendirdiğine işaret etmektedir. 2022–2023 döneminde nispeten durağan bir tablo sergilense de 2024 itibarıyla tekrar 1.800 kişilik bir düşüş kaydedilmiştir.
Cinsiyet kompozisyonuna bakıldığında, 2024 nüfusunun 44.214’ü erkek, 44.350’si kadındır. Bu durumda kadınlar %50,08 ile erkeklerden (%49,92) çok az da olsa üstünlük sağlamaktadır. Ancak yıllara göre karşılaştırıldığında, 2007’de erkek nüfus 53.230, kadın nüfus 54.638 iken kadın lehine yüzde farkının daha geniş olduğu; zamanla bu farkın azaldığı ve 2020–2024 döneminde cinsiyet dağılımının giderek dengelendiği görülmektedir. Bu değişim, göç eden nüfusun büyük ölçüde ekonomik nedenlerle hareket etmesi ve göç eden gruplar arasında genç erkek nüfusun payının nispeten yüksek olmasına bağlı olabilir.
Yaş gruplarına dair ayrıntılı bilgi bulunmamakla birlikte, genel nüfus azalması ve kırsal demografik yapının sürdürülmesi, genç yaş grubunun eğitim ve iş imkânları için başta Samsun merkez olmak üzere büyük kentlere yöneldiğini düşündürmektedir. Bu eğilim, çalışabilir nüfusun göçle azalması sonucu ilçe içi ekonomik aktivitelerin canlanmasını zorlaştırmakta; yaşlı nüfusun ve bağımlı nüfusun toplam içindeki payının artması muhtemel görülmektedir.
Ekonomi
2024 verilerine göre total nüfusu yaklaşık 106.000 kişi olup bu nüfusun 79.166’sı kırsal yerleşimlerde ikamet etmekte, tarıma dayalı ekonomik faaliyetin yerel istihdam içindeki ağırlığını göstermektedir.
Birincil sektör hakimiyetinin ötesinde, bölgesel kalkınmayı desteklemek amacıyla sanayi altyapısına yönelik adımlar atılmıştır. Vezirköprü Karma Organize Sanayi Bölgesi projesi, altyapı hazırlıkları tamamlanmış şekilde yatırımcılara tesis kurma ve hızla faaliyete geçme imkânı sunacak şekilde planlanmıştır. Bu girişim, ilçede çeşitlendirilmiş istihdam olanağı sağlama ve tarım dışı ekonomik büyümeye katkı hedefleri doğrultusunda hayata geçirilmektedir.
İlçenin doğal ve kültürel varlıkları ise turizm sektörünün gelişimine temel oluşturmaktadır. Vezirköprü Turizm Merkezi sınırları içinde küçük dereler, çimen örtüsü ve 60 m’yi aşan çam ağaçları, ekoturizm potansiyeli taşıyan bir çevre sunar. Ayrıca bölgedeki geyik üretme istasyonu hem tarımsal üretim hem de doğa turizmi ekseninde işleyen bir model oluşturur. Altınkaya Barajı üzerindeki Şahinkaya Kanyonu ise su turizmi ve macera sporları faaliyetleri için uygun donanım sağlayarak hizmet sektörünün çeşitlenmesine imkân vermektedir.
Turizm ve Mutfak
Samsun ilinin Vezirköprü ilçesi, zengin tarihî katmanları, Osmanlı dönemi mimari mirası ve doğal coğrafi oluşumları ile şekillenen bir turizm ve kültür profiline sahiptir. İlçe, Hitit medeniyetinden Osmanlı İmparatorluğu'na uzanan tarihsel süreçlere ait izleri barındırmaktadır. Sağlanan kaynaklar, ilçenin bu unsurlarının yanı sıra doğal alanları hakkında da bilgiler sunmaktadır.
İlçenin arkeolojik ve tarihî mirası içinde Oymaağaç Höyüğü önemli bir yer tutar. Bu höyükte yapılan araştırmalar sonucunda, Hititlerin kutsal şehirlerinden biri olan Nerik'in burada bulunduğu yönünde değerlendirmeler yapılmaktadır. Ayrıca Esen Mahallesi'nde Paflagonya dönemine ait olduğu belirtilen kaya mezarları bulunmaktadır. Osmanlı dönemi mimarisi açısından Vezirköprü, adını aldığı Köprülü Mehmet Paşa ve ailesi tarafından yaptırılan yapılarla dikkat çeker. İlçe merkezinde yer alan Taşhan, 17. yüzyılda Köprülü Mehmet Paşa tarafından inşa ettirilmiş bir kervansaraydır. Yine aynı dönemde yaptırılan Taşmedrese, Osmanlı medrese mimarisinin özelliklerini taşır. Bu yapıların çevresinde şekillenen Tarihî Arasta ve Bedesten de dönemin ticari dokusunu yansıtan mimari unsurlardır. Kale Camii ve Fazıl Ahmet Paşa Medresesi/Kütüphanesi gibi diğer yapılar da ilçenin Osmanlı dönemi envanterinde yer alabilir. Geleneksel sivil mimari örnekleri olan Tarihi Vezirköprü Evleri de ilçenin kültürel dokusunun parçalarıdır.
Doğal varlıklar açısından Şahinkaya Kanyonu, ilçenin bilinen coğrafi oluşumlarındandır. Altınkaya Baraj Gölü üzerinde yer alan bu kanyon, Kızılırmak Nehri'nin aşındırmasıyla oluşmuş dik duvarlı bir vadidir ve tekne turları ile gezilebilmektedir. İlçenin bir diğer doğal alanı Kunduz Ormanları'dır. Kunduz Dağı üzerinde yer alan bu ormanlık alanlar çam, kayın, meşe gibi ağaç türlerini barındırır ve yaban hayatı (geyik, karaca, yaban domuzu gibi türler belirtilmiştir) için yaşam alanı sunar. Bu alanlar doğa yürüyüşü, kampçılık gibi rekreasyonel faaliyetler için potansiyel içermektedir. Vezirköprü'nün kültürel yapısı içinde belirli festivaller veya el sanatları da yer alabilir.
