Sosyolojide Yapı ve Eylem Problemi, toplumsal hayatın faillerin (bireylerin veya grupların) eylemleri tarafından mı, yoksa bu eylemlerin içinde gerçekleştiği toplumsal yapılar tarafından mı şekillendirildiği sorusuna odaklanan temel bir tartışma alanıdır. Bu problem, bireysel özgürlük ile toplumsal kısıtlamalar arasındaki gerilimi temel alır ve sosyal bilimlerin, özellikle sosyolojinin merkezinde yer alır. Tartışma, aynı zamanda mikro-makro, öznelcilik-nesnelcilik ve birey-toplum gibi daha geniş ölçekli karşıtlıkların bir parçası olarak görülmektedir. Konu, sosyoloji dışında iktisat, psikoloji, antropoloji ve siyaset bilimi gibi birçok disiplini de ilgilendirmektedir.

Tanım

Problem, iki temel kavram etrafında şekillenir: yapı ve eylem (veya fail).

• Yapı (Structure): Sosyal bilimlerde yapı kavramının farklı tanımları bulunmaktadır. Genel bir tanıma göre yapı, faillerin eylemlerine hem olanak sağlayan hem de onları sınırlayan, göreli olarak kalıcı olan toplumsal düzenlemeler, kurumlar, normlar ve ilişkiler bütünüdür. Daha katı bir tanımda yapı, insan eylemlerini şekillendiren ve belirleyen asli unsur olarak görülür. Bir diğer anlayışa göre ise yapılar, gözlemcilerin zihninde oluşturduğu modellerden ibarettir.

• Fail (Agent) ve Faillik (Agency): Fail, düşünen, sorgulayan ve eylemde bulunan özneye verilen addır. Faillik ise failin, içinde bulunduğu toplumsal yapıyı değiştirme ve dönüştürme kapasitesini ifade eder. Eylem kuramları, insanların yaratıcı, akıllı ve bilgili varlıklar olduğunu ve toplumsal düzeni karşılıklı etkileşimlerle inşa ettiklerini kabul eder.

Bu iki kavram arasındaki ilişki, toplumsal gerçekliğin nasıl anlaşıldığına dair temel ontolojik ve epistemolojik soruları gündeme getirir.

Tarihsel Gelişim ve Temel Yaklaşımlar

Yapı-eylem gerilimi, sosyolojinin bir bilim olarak kurumsallaşma sürecine dayanır. Sosyolojinin ilk dönemlerindeki, doğa bilimlerine benzer şekilde toplumsal düzenin nesnel yasalarını keşfetme amacı, yapısal faktörlerin öncelenmesine yol açmıştır. Zamanla bu yaklaşıma karşı, bireyin yaratıcı ve anlam kurucu rolünü vurgulayan teoriler geliştirilmiştir.

Sosyoloji tarihindeki bu temel ayrım, Alan Dawe tarafından "iki sosyoloji" olarak kavramsallaştırılmıştır. Bu yaklaşımlar, birey ve toplum ilişkisinin doğasına dair farklı görüşlere sahiptir ve toplumsal gerçekliğin nasıl anlaşılacağı konusunda bir karşıtlık içindedir.

Yapı Merkezli (Makro) Yaklaşımlar

Bu yaklaşımlar, toplumsal yapıyı analizin merkezine koyar. Yapısalcılık ve yapısal işlevselcilik gibi kuramlar bu kategoriye girer. Bu perspektife göre toplumsal yapılar, bireylerin eylemlerini büyük ölçüde belirler ve sınırlar. Fail, yapının içinde belirli rolleri yerine getiren bir "aktör" olarak görülür. Toplumsal değişim, "yapısal farklılaşma" gibi kavramlarla, yani işlevlerin zamanla özelleşerek yeni yapılar yaratmasıyla açıklanır. Bu teoriler, toplumun genelindeki düzenlilikleri ve güç dengelerini analiz etmede etkilidir.

Fail Merkezli (Mikro) Yaklaşımlar

Eylem merkezli kuramlar olarak da bilinen bu yaklaşımlar, toplumsal yaşamın temelinde failler arasındaki yüz yüze etkileşimlerin yattığını savunur. Fenomenoloji, sembolik etkileşimcilik ve etnometodoloji gibi ekoller bu grupta yer alır. Bu bakış açısına göre toplumsal düzen, faillerin yaratıcı ve bilgili eylemleri sonucunda inşa edilen bir başarıdır. Bu kuramlar, toplumsal kırılmaların ve ani değişimlerin nasıl meydana geldiğini açıklamada daha yetkin görülmektedir.

Bu iki kutuplu yaklaşımın, sosyal teorinin değişen dünyayı anlama ve açıklama kapasitesini kısıtladığı ve soyut bir krize yol açtığı belirtilmiştir. Bu nedenle 1970'lerden itibaren bu dikotomiyi aşmaya yönelik, yapı ve eylem teorilerini birleştirmeyi hedefleyen kuramlar geliştirilmiştir.

Kuramsal Yaklaşımlar: Dikotomiyi Aşma Çabaları

Yapı ve eylem arasındaki karşıtlığı aşma hedefiyle geliştirilen ve "düşünümsel sosyoloji" başlığı altında da toplanan çeşitli kuramsal yaklaşımlar bulunmaktadır.

Pierre Bourdieu: Habitus, Sermaye ve Alan

Pierre Bourdieu, yapı ve eylem arasındaki ilişkiyi diyalektik olarak ele alır. O, bu ilişkiyi açıklamak için habitus, sermaye ve alan kavramlarını kullanır.

• Habitus, bireylerin toplumsallaşma sürecinde içselleştirdikleri ve algılama, yargıda bulunma ve davranma biçimlerini şekillendiren eğilimler sistemidir. Habitus, yapıların ürünü olmakla birlikte, pratiklerin üreticisi ve yapıların yeniden üreticisidir. Bu kavram, yapı ile eylem arasında bir dolayımlayıcı rol oynar.

• Bourdieu'nun yaklaşımı, faili habitus gibi yapısal unsurların bir içselleştiricisi olarak kurguladığı yönünde eleştirilere maruz kalmıştır.

Anthony Giddens: Yapılaşma Kuramı

Anthony Giddens, yapılaşma kuramı (structuration theory) ile bu dikotomiyi aşmayı hedefler.

• Giddens'a göre yapı ve fail, birbirinden ayrı şeyler değildir; "yapının ikiliği" (duality of structure) ilkesi gereği, sosyal pratikler aracılığıyla birbirlerini karşılıklı olarak oluştururlar.

• Sosyal sistemler rollerden değil, gündelik hayatta tekrarlanan pratiklerden oluşur. Bilgili ve ehliyetli failler, bu pratikleri aracılığıyla yapıları hem üretir hem de yeniden üretirler.

• Giddens, yapı ve faili eklektik bir şekilde birleştirmekle (conflation) ve bu iki unsurun ayrı ontolojik statülerini ve nedensel etkinliklerini ortadan kaldırmakla eleştirilmiştir.

Roy Bhaskar: Eleştirel Gerçekçilik ve Dönüştürücü Model

Roy Bhaskar ve eleştirel gerçekçilik, yapı-fail probleminin çözümüne farklı bir alternatif sunar.

• Bu yaklaşıma göre yapı ve fail, birbirine indirgenemeyen, ayrı ontolojik statülere ve nedensel güçlere sahiptir.

• Bhaskar'ın Dönüştürücü Sosyal Eylem Modeli'ne (DSEM) göre, sosyal yapı her zaman faillerden önce var olur ve onların eylemleri için zorunlu koşulu oluşturur. Ancak failler, bu önceden var olan yapıyı eylemleriyle yeniden üretir ve dönüştürürler.

• Bu model, gerçekliğin katmanlı (stratified) olduğu ve gözlemlenen olayların altında yatan üretici mekanizmaların bulunduğu fikrine dayanır. Toplum, belirim (emergence) yoluyla, yani bireysel eylemlerden doğan ancak onlara indirgenemeyen özelliklere sahip bir bütün olarak kavranır.

Düşünümsel Sosyoloji ve Düşünümsellik

Anthony Giddens, Ulrich Beck, Pierre Bourdieu ve Margaret Archer gibi düşünürlerin çalışmalarıyla ilişkilendirilen düşünümsel sosyoloji, modern toplumlarda failin rolüne odaklanır.

• Düşünümsellik (Reflexivity), failin kendi eylemlerini ve içinde bulunduğu toplumsal koşulları sürekli olarak gözden geçirmesi, sorgulaması ve bu bilgiye göre davranışlarını düzenlemesi anlamına gelir.

• Ulrich Beck'e göre, düşünümsel modernleşme sürecinde, sanayi toplumunun yapıları ve kesinlikleri çözülmekte, yapılar pazarlık konusu haline gelmekte ve bireylerin eylemselliği merkezi bir konuma yükselmektedir.

• Bu yaklaşıma göre failler, yapı içinde edindikleri manevra ve stratejilerle yapıyı değiştirme ve dönüştürme kapasitesine sahip olurlar.

Uygulama Alanları ve Güncel Tartışmalar: Dijital Ortam

Dijitalleşme, yapı-eylem problemini yeni bir bağlama taşımıştır. İnternet, sosyal medya platformları ve bilgi iletişim teknolojileri (BİT), yapı, fail ve eylem arasındaki etkileşimi yeniden şekillendirmektedir.

Yeni Aktörler ve Yapılar

Dijital ortamda yeni aktör türleri ortaya çıkmıştır:

• Dijital Bireysel Aktörler: Aktif olarak içerik geliştirenler ile platformların sunduğu şekilde kullanan pasif kullanıcılar olarak ayrışırlar.

• Dijital Organizasyonel Yapılar: Google, Facebook gibi küresel platformlar, hem kullanıcı eylemlerini şekillendiren yapılar hem de kullanıcı davranışlarına göre kendilerini düzenleyen aktörler olarak işlev görürler.

• Kolektif Formasyonlar: Dijital ortam, #Occupy gibi organize toplumsal hareketlere ve geçici, organize olmayan kitlelere (örneğin, viral içerikler etrafında oluşan yığınlar) zemin hazırlar.

Ağ İçeriklerinin Rolü

Dijital medya sunumları ve ağ içerikleri, eylemin yönünü, hızını ve yoğunluğunu belirleyen nesneler olarak ortaya çıkmaktadır. Bu içerikler, çeşitli mekanizmalarla etki yaratır:

• Bütünleşen Ekolojik Ağlar: Medya kuruluşları, izleyiciler ve içerikler arasında stratejik bağlar kurulur.

• Birleştirme ve Köprüleme: Farklı sitelerin ve kullanıcıların birbirine bağlanmasıyla etki kalıpları oluşur.

• Çerçeveleme: Tüketiciye benzer ürünlerin sunulması gibi, algoritmalar aracılığıyla benzerlikler çerçevelenerek yeni eylem olasılıkları yaratılır.

• Kümelenme ve Yoğunlaşma: Bir bilgi etrafında yeni aktörlerin ve grupların toplanmasıdır.

• Sosyal Bulaşma ve Yayılma: İçeriklerin, anlamları derinlemesine analiz edilmeden hızla paylaşılmasıdır.