Yeni Eleştiri (New Criticism), 20. yüzyılın ilk yarısında özellikle Amerika’da gelişen, edebî eseri kendi özerk yapısı içinde değerlendiren bir eleştiri kuramıdır. Bu yaklaşım, eserin tarihsel bağlamı, yazarın biyografisi veya okuyucu tepkileri gibi dışsal unsurları ikinci plana iterek, metnin kendisini kapalı ve bütünleşik bir bütün olarak ele alır.

Kuramın merkezinde “yakın okuma” (close reading) yöntemi yer alır; metnin dilsel, biçimsel ve estetik unsurlarının ayrıntılı biçimde incelenmesi gerektiği savunulur. William K. Wimsatt ve Monroe Beardsley’nin geliştirdiği “intentional fallacy” (niyet safsatası) kavramı, yazarın niyetine başvurmanın eleştiri açısından geçersiz olduğunu ortaya koyarken; Cleanth Brooks’un vurguladığı “heresy of paraphrase” (açımlama yasağı), edebî eserin anlamının başka sözcüklerle özetlenemeyeceğini, çünkü biçim ve içeriğin ayrılmaz bir bütün oluşturduğunu ileri sürer.

Bu yönüyle Yeni Eleştiri, edebiyatı bağımsız bir disiplin olarak akademiye yerleştirmiş, ancak tarihsel ve toplumsal bağlamı dışladığı gerekçesiyle 1960’lardan sonra eleştirilmiştir.

Tarihçe

Yeni Eleştiri’nin fikrî arka planı, şiirin “kendi başına bir yaşamı” olduğu ve biyografik verilerle özdeşleştirilemeyeceği yönündeki modernist vurgularla (T. S. Eliot) ve I. A. Richards’ın Cambridge’de öğrencilerine yazar ve tarih bilgisinden arındırılmış “nötr” metinler vererek yürüttüğü deneysel okuma uygulamalarıyla şekillendi. Bu girişimler, metni dışsal etkenlerden bağımsız, kendi iç örgüsüyle kavramaya yönelen bir eleştiri dilinin öncülü oldu. Akabinde bu çizgi, “metnin kendisi”ne odaklanma ilkesini kuramsal zeminine yerleştirdi.

1930’ların sonundan 1950’lere uzanan dönemde Yeni Eleştiri, ABD’de üniversite-temelli eleştiri pratiğini belirgin biçimde dönüştürdü. John Crowe Ransom, Cleanth Brooks, Robert Penn Warren, Allen Tate ve W. K. Wimsatt gibi isimlerin etrafında şekillenen hareket, dergiler (ör. The Kenyon Review, The Southern Review, Sewanee Review) ve ders kitapları (Understanding Poetry, Understanding Fiction) aracılığıyla hem eleştirel yöntemi hem de derslik pedagojisini yeniden kurdu. Ransom’ın “Criticism, Inc.” makalesi (1938) ile The New Criticism (1941) kitabı, edebiyat incelemelerini “metnin sanatsal değerlerini” disipline eden, “kesin ve sistemli” bir eleştiri tasarımı etrafında topladı. Bu yıllarda yakın okuma, Amerikan üniversitelerinde yaygın bir öğretim standardına dönüştü.

Hareket, 1950’lerin sonundan itibaren çeşitli cephelerden eleştirildi: Chicago neo-Aristotelyencileri (R. S. Crane) tür ve söylem ayrımlarına duyarsız tek-yöntemli bir “monizm”e itiraz etti; Northrop Frye ve Lionel Trilling gibi isimler, apolitik-tarih dışı bir formalizme saplanma riskini vurguladı; Douglas Bush ise PMLA’da (1949) klikçilik ve seçkincilik eleştirileri getirdi.

1960’ların sonlarında yapısalcılık ve özellikle 1966 Johns Hopkins sempozyumuyla simgeleşen post-yapısalcı dalga, Anglo-Amerikan akademide Yeni Eleştiri’nin hegemonyasını geriletti. Yine de “yakın okuma”, farklı kuramsal çerçeveler altında varlığını sürdürdü.

1980’lerden itibaren hareket “aşılmış paradigma” diye anılsa da, yakın okumanın kalıcı rolü ve “yeni biçimcilik” gibi yönelimlerle formun yeniden merkeze alınması, Yeni Eleştiri’nin yeniden değerlendirilmesine yol açtı. Rereading the New Criticism gibi derlemeler, hem tarihsel bağlamını hem de pedagojik mirasını tartışarak yöntemin güncel edebiyat ve kültür çalışmalarındaki yankılarını görünür kıldı.

Türkiye’de Yankılar

Türkiye’de Berna Moran’ın eleştiri yazıları ve ders kitapları, Yeni Eleştiri’nin “metin merkezli” ve “yakın okuma” duyarlığını yerelleştiren örnekler sunar; Moran, yöntemi tekçi bir şablon hâline getirmeden metnin gerektirdiği ölçüde uygulamış, biçim-içerik ayrılmazlığı vurgusunu modern Türk romanı çözümlemelerine taşımıştır.

Temel İlkeler

Yeni Eleştiri, edebî eserlerin sanat özerkliği kavramı çerçevesinde değerlendirilmesini öngörür. Eser, kendi estetik yapısına sahip, kapalı ve bütünleşik bir düzen olarak ele alınır. Bu bağlamda eleştirinin en önemli yöntemi, metnin dilsel ve biçimsel ayrıntılarına yoğunlaşan yakın okumadır (close reading). Bu yöntemle eserin imgeleri, ritmi, simgeleri ve yapısal öğeleri ayrıntılı biçimde incelenir.

Kuramın başlıca ilkeleri arasında şunlar öne çıkar:

• Niyet Yanılgısı (Intentional Fallacy): Yazarın niyetine dair yorumların yanıltıcı olduğu, bu nedenle edebî eserin yalnızca kendi iç yapısı üzerinden değerlendirilmesi gerektiği görüşüdür. Edebi yorumun meşru dayanağı, yazarın niyeti değil metnin kendisidir; yazar psikolojisine başvuru ya gereksiz ya da yanıltıcıdır. W. K. Wimsatt ve Monroe Beardsley’nin geliştirdiği bu ilkeye göre, yazarın niyetine başvurmak eleştirel çözümleme için geçersizdir. Eserin anlamı yalnızca metnin kendisinden çıkarılabilir.
• Açımlama yasağı (Heresy of Paraphrase): Bir eserin anlamının başka sözcüklerle özetlenemeyeceği, çünkü anlamın biçimle sıkı sıkıya bağlı olduğu düşüncesidir. Cleanth Brooks’un vurguladığı bu ilkeye göre, edebî metin başka sözcüklerle özetlenemez. Çünkü içerik ve biçim birbirinden ayrılamaz; anlam, metnin yapısıyla özdeşleşmiştir.
• Metnin Özerkliği: Yeni Eleştiri, edebî eseri tarihsel bağlam, yazarın biyografisi ya da okuyucunun tepkilerinden bağımsız, kendi estetik bütünlüğü olan özerk bir yapı olarak görür. Edebî metin “kendi yasasına sahip bir düzen” olarak kabul edilir.
• Yakın Okuma (Close Reading): Metnin dilsel, biçimsel ve yapısal özelliklerine odaklanan ayrıntılı çözümleme yöntemi Yeni Eleştiri’nin merkezinde yer alır. İmgeler, ironi, paradoks, simgeler ve ritim gibi unsurlar titizlikle incelenir.
• Duygu Yanılgısı (Affective Fallacy): Eserin değerini okuyucunun kişisel duygusal tepkilerine indirgemek yanlış kabul edilir. Eleştiri, bireysel duygulardan bağımsız olarak metnin yapısal özelliklerine dayanmalıdır.
• Biçim–İçerik Bütünlüğü: Yeni Eleştiri, eserin biçimi ile içeriğini ayrılmaz bir bütün olarak görür. Anlam, yalnızca biçimsel düzenlemelerle birlikte ortaya çıkar. Bu nedenle edebî eser, organik bir bütünlük olarak değerlendirilir.

Bu ilkeler, yakın okumanın (dilsel, ritmik, imgesel ve yapısal öğelere titiz dikkat) kuramsal dayanaklarını oluşturmuş ve eserin “kapalı, bütünleşik düzen” olarak kavranmasını sağlamıştır.

Etkisi ve Eleştiriler

Yeni Eleştiri, edebiyatın bilimsel bir disiplin olarak akademiye yerleşmesinde önemli rol oynamıştır. Özellikle Amerikan üniversitelerinde uzun süre edebiyat eğitiminde temel yaklaşım haline gelmiştir. Türkiye’de de Berna Moran gibi eleştirmenler, eserlerinde Yeni Eleştiri’nin metin merkezli yöntemlerinden yararlanmıştır.

Bununla birlikte, tarihsel ve toplumsal bağlamı dışladığı için özellikle 1960’lardan sonra yapısalcı, Marksist ve post-yapısalcı kuramlar tarafından eleştirilmiş; metinlerin ideolojik ve kültürel yönlerini görmezden geldiği ileri sürülmüştür.