Zeytin ağacı (Olea europaea L.), zeytingiller (Oleaceae) familyasına mensup, yaprak dökmeyen, uzun ömürlü ve tipik Akdeniz iklimi bitkisi olarak bilinen bir meyve ağacıdır. Ana vatanı Doğu Akdeniz olarak kabul edilen bu tür, dünya genelinde özellikle Akdeniz havzasında yaygın şekilde kültürü yapılan tarımsal öneme sahip bir bitkidir. Günümüzde Olea europaea’nın hem kültür formu (var. europaea) hem de yabani formu (var. sylvestris) doğal ve yarı doğal ortamlarda varlık göstermektedir. 

^{Bir Zeytin Ağacı Görseli - AA}

Botanik Özellikleri

Zeytin ağacı genellikle 2 ila 10 metre arasında boylanabilen, gövdesi kıvrımlı ve çoğunlukla boğumlu bir yapı sergileyen bir ağaçtır. Yapraklar karşılıklı dizilimlidir, mızrak şeklinde, derimsi yapılı ve genellikle üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü ise gümüşi renkte peltat tüylerle kaplıdır. Çiçekler erseliktir ve küçük demetler halinde yaprak koltuklarında yer alır. Çiçek yapısı itibarıyla 4 dişli kaliks, kısa borulu korolla ve 2 epipetal stamen barındırır. Meyveleri etli drupa (sert çekirdekli meyve) tipindedir ve morfolojik olarak tür ve çeşide bağlı değişiklik gösterir. 

Çeşitleri

Türkiye’de yaygın olarak yetiştirilen üç kültivar Ayvalık, Memecik ve Gemlik’tir. Ayvalık çeşidi özellikle Ege Bölgesi'nde yaygındır ve zeytinyağı üretiminde tercih edilir. Ortalama meyve boyutu 23,4 mm, genişliği 19,1 mm olup yağ kalitesi bakımından natürel sızma yağ elde etmek için uygundur. Memecik çeşidi hem yağlık hem de sofralık olarak değerlendirilmekte olup daha geniş yayılım gösterir; ortalama meyve uzunluğu 25,6 mm'dir. Gemlik çeşidi ise esas olarak Marmara Bölgesi’nde siyah sofralık olarak değerlendirilir, yüksek yağ içeriğine sahip olmasına karşın yüksek asitlik nedeniyle yağ kalitesi bakımından rafinasyona ihtiyaç duyar.

Anatomik Özellikleri

Zeytin ağacının gövde enine kesitlerinde belirgin bir iletim dokusu organizasyonu görülür. Epidermisin altında genellikle 3 sıralı felloderm tabakası ve bunun devamında sklerenkima, parenkima, floem, kambiyum ve ksilem sıralanır. Ksilemde trake, trakeid ve bol miktarda sklerenkima elemanı yer alır. Öz bölgesi, parenkimatik yapıdadır. Yapraklarda ise üst epidermis kalın kutikula ile kaplıdır, alt epidermiste ise sık stomalar ve peltat tüyler yer alır. Mezofil dokusu 3 sıralı palisad parenkiması ve bunu izleyen sünger parenkimasından oluşur. Damarlar kollateral yapı gösterir. Morfolojik ve anatomik olarak farklı bölgelerde yetişen aynı çeşitlerde önemli yapısal farklar saptanmamıştır.

^{Zeytin Ağaçlarında Şekil Budaması (Döşemealtı İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü)}

Ekolojik ve Tarımsal Koşullar

Zeytin ağacının gelişimi, toprağın yapısı ve içeriğiyle yakından ilişkilidir. Toprak analizlerine göre Ege Bölgesi’nde yer alan Ayvalık toprakları organik madde açısından zengin ve kireç oranı düşük özellikler taşırken, Akdeniz bölgesi toprakları yüksek oranda kireç içerir ve organik madde bakımından daha fakirdir.

Bu farklılıklar, Ayvalık çeşidinin özellikle kireçsiz ya da az kireçli topraklarda daha başarılı geliştiğini göstermektedir. Marmara Bölgesi toprakları ise Ayvalık çeşidi için uygun organik madde içeriğine sahiptir.

Ekonomik ve Sağlık Açısından Önemi

Zeytin meyvesinden elde edilen yağ, başta oleik (%83) ve linoleik (%15) olmak üzere doymamış yağ asitleri bakımından zengindir. Bu içerik, zeytinyağını sağlık açısından değerli kılmaktadır. Zeytinyağı; sindirim sistemi, safra salgısı ve dermatolojik etkileri açısından tarih boyunca geleneksel tıpta kullanılagelmiştir. Özellikle natürel sızma zeytinyağında yer alan fenolik bileşikler ve E vitamini gibi antioksidanlar nedeniyle modern bilimde de yoğun olarak araştırılan bir besin haline gelmiştir.

Yayılış ve Üretim

Türkiye’de zeytin tarımı en yoğun olarak Ege Bölgesi'nde gerçekleştirilir. Ayvalık ve Memecik çeşitlerinin coğrafi yayılımı İzmir, Aydın, Manisa gibi illeri kapsarken; Gemlik çeşidi özellikle Bursa ve çevresinde yoğunluk gösterir. Türkiye, dünya genelindeki zeytin üretiminde önde gelen ülkelerden biri olup yaklaşık 72 milyon zeytin ağacı varlığına sahiptir. Zeytinin dünya çapındaki kültürü ise büyük ölçüde Akdeniz havzasına özgüdür; dünya zeytin plantasyonlarının %98’i bu bölgede yer alır.

Yetiştiriciliğe Yönelik Bulgular

Zeytin tarımında toprak özelliklerinin belirlenmesi, uygun çeşit seçimi ve toprak analizine dayalı gübreleme uygulamaları verimlilik açısından büyük önem taşır. Yüksek kireçli topraklar, organik madde eksikliği ve dengesiz besin elementleri, bitki gelişimini sınırlayabilir. Ayvalık ve Memecik çeşitlerinin verimli yetiştirilebileceği alanların genişletilmesi ve özellikle Akdeniz Bölgesi’ndeki yabani zeytin ağaçlarının aşılanarak bu kültivarlara dönüştürülmesi önerilmektedir.