Amasya, Türkiye’nin Karadeniz Bölgesi’nin iç kesimlerinde yer alan bir ildir. 5.690 km² yüzölçümüne sahip olan il, doğuda Tokat, güneyde Yozgat, batıda Çorum ve kuzeyde Samsun şehirleriyle çevrilidir. Yeşilırmak Vadisi üzerinde, Orta Karadeniz Dağları (Canik Dağları) arasında konumlanan Amasya, tarihi boyunca çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmış önemli bir yerleşim merkezidir.



^{Amasya Yalıboyu Evleri - Türkiye Kültür Portalı}

İl merkezi, 411 metre rakıma sahiptir ve Yeşilırmak’ın iki yakasına kurulmuştur. Tarihi dokusu ve kültürel mirası ile dikkat çeken Amasya, Osmanlı döneminde şehzadelerin eğitim aldığı bir merkez olarak “Şehzadeler Şehri” unvanını kazanmıştır. Aynı zamanda, Kurtuluş Savaşı’nın dönüm noktalarından biri olan Amasya Genelgesi’nin yayımlandığı yer olması nedeniyle Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecinde önemli bir rol oynamıştır.

Amasya’nın nüfusu 2024 yılı itibarıyla 342.378 kişidir ve nüfusun büyük bir kısmı il ve ilçe merkezlerinde yaşamaktadır. Amasya tarih boyunca stratejik bir konumda bulunmuş, Hititlerden Osmanlılara kadar birçok medeniyetin izlerini taşımaktadır. Karadeniz iklimi ile karasal iklim arasında bir geçiş iklimine sahip olması, tarımsal üretim açısından çeşitlilik göstermesini sağlamaktadır.

Tarih

İlk Yerleşimler ve Antik Dönem

Amasya’daki ilk yerleşim izleri Neolitik ve Kalkolitik Çağlara kadar uzanmaktadır. Bölgedeki arkeolojik bulgular, M.Ö. 5500’lere kadar uzanan yerleşimlerin varlığını göstermektedir. İlk olarak Hititler tarafından kontrol edilen Amasya, Hitit İmparatorluğu’nun önemli merkezlerinden biri olmuştur. Hititler sonrası dönemde Frigler, Kimmerler ve İskitler bölgeye hakim olmuş ve bu topluluklar, Amasya’nın kültürel yapısında izler bırakmıştır.

M.Ö. 7. yüzyılda Kimmerler tarafından istila edilen Amasya, daha sonra Lidyalıların egemenliğine girmiştir. M.Ö. 546 yılında Pers İmparatorluğu’nun Anadolu’yu ele geçirmesiyle birlikte Amasya, Pers satraplarının yönetimine geçmiştir. Pers döneminde bölge, satraplık sistemine dahil edilmiş ve ticari yolların kesişim noktasında önemli bir merkez haline gelmiştir.

Helenistik ve Roma Dönemi

Büyük İskender’in M.Ö. 4. yüzyıldaki fetihleri sonrasında, Amasya Helenistik dönemin önemli krallıklarından biri olan Pontus Krallığı’nın başkenti olmuştur. Pontus Kralları, Amasya’yı idari ve kültürel bir merkez haline getirmiştir. Bu dönemin en dikkat çekici yapıları, Harşena Dağı’nın eteklerine oyulmuş olan Kral Kaya Mezarlarıdır. Pontus Krallığı’nın kurucusu I. Mithridates ve diğer kralların mezarlarının yer aldığı bu anıtsal kaya mezarları, bölgenin Helenistik dönem sanat anlayışını yansıtmaktadır.



^{Amasya Kral Kaya Mezarları - Türkiye Kültür Portalı}

M.Ö. 63 yılında Roma İmparatorluğu’nun bölgeyi ele geçirmesiyle Amasya, Roma hâkimiyetine girmiştir. Bu dönemde kentleşme süreci hızlanmış, yollar, köprüler ve su kanalları inşa edilmiştir. Roma yönetimi altında Amasya, gelişmiş bir kent statüsü kazanmıştır.

Bizans Dönemi

Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasıyla birlikte Amasya, Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu’nun bir parçası haline gelmiştir. Bizans döneminde Sasani ve Arap akınlarına maruz kalmıştır. 712 yılında Emeviler tarafından ele geçirilen Amasya, kısa bir süre Müslüman yönetimi altında kalmış, ancak Bizans İmparatoru III. Leon döneminde yeniden Bizans kontrolüne girmiştir.

Türklerin Amasya’ya Girişi ve Selçuklu Dönemi

1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra Selçuklu komutanlarından Melik Ahmet Danişmend Gazi, 1075 yılında Amasya’yı fethederek Danişmendli Beyliği’ni kurmuştur. Danişmendliler, Amasya’yı Anadolu’daki ilk Türk yerleşim merkezlerinden biri haline getirmiştir. Bu dönemde şehirde çeşitli camiler, medreseler ve türbeler inşa edilmiştir.

Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıçarslan, Danişmend topraklarını ilhak ederek Amasya’yı Selçuklu Devleti’ne katmıştır. Selçuklular döneminde Amasya, “Dârü’l-izz” (İhtişamlı Şehir) ünvanını almış ve önemli bir ilim merkezi olmuştur. Medreseler ve hanlar inşa edilerek Amasya, Anadolu’nun önemli eğitim ve ticaret merkezlerinden biri haline getirilmiştir.

Moğol, İlhanlı ve Beylikler Dönemi

1243 Kösedağ Savaşı’nda Anadolu Selçukluları Moğollara yenilince, Amasya Moğolların kontrolüne girmiştir. 1265’ten itibaren Anadolu’daki İlhanlı yönetimi altında kalan şehir, İlhanlı valileri tarafından yönetilmiştir. Bu dönemde Amasya, Moğolların idari ve askeri merkezlerinden biri olmuştur.

1341 yılından sonra Amasya, Uygur Türklerinden gelen Eretna Beyliği’nin egemenliğine girmiştir. Bu süreçte şehir, Kadı Burhaneddin ve diğer yerel beylerin yönetimi altında kalmıştır. Osmanlıların Anadolu’daki genişleme politikası neticesinde, 1386 yılında Yıldırım Bayezid tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.

Osmanlı Dönemi

Osmanlı egemenliğine girdikten sonra Amasya, şehzadelerin yönetim tecrübesi kazandığı bir sancak merkezi haline gelmiştir. Şehzadeler Şehri olarak bilinen Amasya’da, II. Murad, Fâtih Sultan Mehmed, II. Bayezid gibi Osmanlı tahtına geçen birçok şehzade sancak beyi olarak görev yapmıştır.

Kanuni Sultan Süleyman döneminde İran ile yapılan Amasya Antlaşması (1555), Osmanlı-Safevi ilişkilerinde önemli bir dönüm noktası olmuştur.

Amasya, 16. yüzyıl sonlarında Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Celali İsyanları sırasında büyük zarar görmüş ve isyanlar nedeniyle ekonomik ve sosyal yapısı olumsuz etkilenmiştir. 17. ve 18. yüzyıllarda şehir, Osmanlı idaresi altında toparlanmış ve eğitim, ticaret ve kültürel faaliyetlerin sürdüğü bir merkez olmaya devam etmiştir.

Cumhuriyet Sonrası

Amasya, Kurtuluş Savaşı sürecinde önemli bir rol oynamıştır. 22 Haziran 1919’da Amasya Genelgesi burada yayımlanmıştır. Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1924 yılında Amasya il statüsüne kavuşmuştur. Tarım, hayvancılık ve sanayi sektörlerinde gelişmeler yaşanmış, özellikle elma üretimi ile tanınan il, tarımsal faaliyetlerde Türkiye’nin önemli merkezlerinden biri haline gelmiştir. 2008 yılında Amasya-Merzifon Havalimanı’nın açılması ile birlikte ilin ulaşım altyapısı güçlendirilmiştir.

Coğrafya

Konum ve Sınırlar

Amasya, Orta Karadeniz Bölümü’nün iç kesiminde yer almakta olup 34° 57’ 06” - 36° 31’ 53” doğu boylamları ile 41° 04’ 54” - 40° 16’ 16” kuzey enlemleri arasında bulunmaktadır. İlin kuzeyinde Samsun, batısında Çorum, doğusunda Tokat ve güneyinde Yozgat illeri yer almaktadır.

Amasya, Samsun, Çorum, Tokat ve Yozgat illeri ile toplam 492 km uzunluğunda bir sınıra sahiptir. En uzun sınır Samsun ile (169 km), en kısa sınır ise Yozgat iledir (6 km). İl merkezi, Ankara’ya 336 km, İstanbul’a 671 km, Tokat’a 114 km, Çorum’a 92 km, Samsun’a 131 km uzaklıktadır.

Topografya ve Jeoloji

Amasya’nın yüzey şekilleri oldukça çeşitlidir ve dağlar, vadiler ve ovalar ile şekillenmiştir. Ortalama rakımı 1.150 metre olup, il merkezinin rakımı 412 metredir.

Vadiler

• Yeşilırmak Vadisi
• Göynücek Vadisi
• Karaçavuş Vadisi
• Ezine Vadisi
• Ferhatarası Vadisi
• Beşgöz Vadisi
• Onlukköprü Vadisi
• Durucasu Vadisi
• Destek Vadisi
• Gökdere Vadisi

Dağlar

• Akdağ
• Canik Dağları
• Karaömer Dağı
• Sakarat Dağı
• Sarıtaş Dağı
• Buzlu Dağ
• Karadağ
• Çakır Dağı
• Eğerli Dağı
• İnegöl Dağı
• Tavşan Dağı

Ovalar

• Geldingen Ovası
• Suluova Ovası
• Merzifon Ovası
• Gümüş Ovası
• Aydınca Ovası

İklim

Amasya, Karadeniz iklimi ile karasal iklim arasında bir geçiş özelliği göstermektedir. Bu nedenle, ilin farklı bölgelerinde iklimsel değişiklikler gözlenir. Merkez, Göynücek ve Taşova ilçeleri daha çok karasal iklim özellikleri gösterirken, Gümüşhacıköy, Hamamözü, Merzifon ve Suluova ilçeleri Karadeniz iklimine daha yakın bir yapıya sahiptir.

Yıllık ortalama yağış miktarı 436 mm ile 458 mm arasında değişmektedir. İlkbahar en fazla yağış alan mevsimdir, yaz ayları ise kurak geçer.

^{Amasya merkez bölgesi - Anadolu Ajansı}

Su Kaynakları

Akarsu ve Çaylar

• Yeşilırmak
• Tersakan Çayı
• Çekerek Irmağı
• Destek Çayı
• Deliçay
• Kuruçay
• Gökdere Çayı

Barajlar ve Göletler

• Almus Barajı
• Yedikır Barajı
• Derinöz Barajı
• Borabay Gölü

Nüfus ve Demografik Yapı

Kentsel ve Kırsal Nüfus Dağılımı

• 2024 yılı itibarıyla Amasya’nın toplam nüfusu 342.378 kişi olarak belirlenmiştir.
• İl nüfusunun %74,99’u il ve ilçe merkezlerinde, %25,01’i ise belde ve köylerde yaşamaktadır.
• Nüfus yoğunluğu 61 kişi/km² olup, bu oran merkez ilçede daha yüksektir.

2024 Yılı İlçelere Göre Amasya Nüfusu

• Amasya Merkez: 151.058
• Göynücek: 10.787
• Gümüşhacıköy: 22.663
• Hamamözü: 3.567
• Merzifon: 76.854
• Suluova: 47.101
• Taşova: 30.348
• Toplam Nüfus (2024): 342.378

Göç Eğilimleri

Amasya, göç veren iller arasında yer almaktadır. Özellikle genç nüfusun büyük bir kısmı eğitim ve iş imkanları nedeniyle büyük şehirlere göç etmektedir.

Ekonomi

Tarımsal Üretim

Amasya, tarıma elverişli vadileri ve mikroklima özellikleri sayesinde önemli bir tarım merkezidir. Tarımsal üretim içinde meyvecilik, tahıl üretimi ve endüstriyel bitkiler ön plana çıkmaktadır.

Meyvecilik

Amasya, özellikle Amasya elması ile ünlüdür. Yüksek aroması ve dayanıklılığı nedeniyle yerel ve ulusal pazarlarda tercih edilmektedir. İlin farklı bölgelerinde üretilen kiraz, hem iç pazara hem de dış pazara sunulmaktadır. Şeftali, armut, ayva, kayısı, üzüm ve erik, Amasya'da yetiştirilen diğer önemli meyve türleridir.

Tahıl ve Endüstriyel Bitkiler

Buğday, mısır, arpa, yeşil mercimek ve patates, ilde yaygın olarak ekilen tahıl ürünleri arasındadır. Şeker pancarı, ilin en önemli endüstriyel tarım ürünlerinden biridir ve Amasya Şeker Fabrikası’nda işlenerek ekonomiye katkı sağlar. Ayçiçeği, haşhaş ve soğan üretimi de önemli bir yere sahiptir.

Hayvancılık ve Gıda Sanayii

Amasya’da büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık, kümes hayvancılığı ve süt üretimi gelişmiş olup hayvancılığa dayalı sanayi önemli bir ekonomik faaliyet alanıdır.

Tarihi ve Kültürel Miras

Amasya, antik dönemden Osmanlı’ya kadar birçok medeniyetin izlerini taşıyan zengin bir kültürel mirasa sahiptir.

Amasya Kalesi: Harşena Dağı üzerinde konumlanan kale, Pontus Krallığı, Bizans ve Osmanlı dönemlerinde savunma amaçlı kullanılmıştır. Kale içerisinde sarnıçlar, zindanlar ve tüneller bulunmaktadır.



^{Amasya Kalesi - Türkiye Kültür Portalı}

Kral Kaya Mezarları: M.Ö. 3. yüzyıla tarihlenen, Pontus Kralları'na ait kaya mezarları Amasya'nın en dikkat çekici tarihî yapıları arasındadır.

Burmalı Minare Camii (1237-1247): Selçuklu dönemine ait en eski camilerden biri olup burmalı şekildeki minaresiyle dikkat çekmektedir.

Sultan II. Bayezid Külliyesi (1486): Osmanlı padişahı II. Bayezid tarafından yaptırılan bu külliye; cami, medrese, imaret, hamam ve kütüphaneden oluşmaktadır.

Gök Medrese Camii (1266): Selçuklu dönemine ait olup mimari süslemeleriyle öne çıkan önemli bir yapıdır.

Gastronomi

Amasya mutfağı, hem geleneksel Türk mutfağının hem de bölgesel Karadeniz ve İç Anadolu etkilerinin bir sentezini sunmaktadır.

Geleneksel Amasya yemekleri şu şekildedir:

• Amasya çöreği: Baharatlarla lezzetlendirilmiş, yumuşak dokulu bir çörek çeşididir.
• Bakla dolması: Yöreye özgü bakla ve pirinçle yapılan dolma türüdür.
• Çatal çorba: Bulgur ve yoğurt kullanılarak hazırlanan besleyici bir çorbadır.
• Toyga çorbası: Yoğurt ve buğdayla yapılan geleneksel bir Anadolu çorbasıdır.
• Yuka tatlısı: İnce yufkaların arasına ceviz konularak hazırlanan tatlı çeşididir.

Yönetim

Amasya Valileri (1923-Günümüz)

Amasya, merkezi yönetim tarafından atanan vali tarafından yönetilmektedir. 2024 yılı itibarıyla Amasya Valisi Önder Bakan'dır. Şehirde geçmişten günümüze görev yapmış valiler şunlardır:

1. İsmail Hakkı Mumcu (1923-1924)
2. Ahmet Hilmi Ergenli (1924-1927)
3. Fahrettin Kiper (1927-1927)
4. Ahmet Faik Üstün (1928-1930)
5. Kadri Küçük (1930-1935)
6. Talat Öncel (1935-1945)
7. Saim Hazar (1945-1948)
8. Akif İşcan (1948-1950)
9. Esat Onat (1950-1954)
10. Mazlum Yegül (1954-1956)
11. Mehmet Varinli (1956-1960)
12. İ. Hakkı Alpay (1960-1960)
13. Celil Yörükoğlu (1960-1961)
14. Niyazi Akı (1961-1962)
15. Feti Tasuk (1962-1962)
16. Niyazi Dalokay (1962-1964)
17. Kemalettin Gazeoğlu (1964-1966)
18. Ertuğrul Süer (1966-1967)
19. M. Fahri Centel (1967-1970)
20. Şevket Güreş (1970-1975)
21. Mustafa Arıkan (1975-1977)
22. Ali Çankaya (1977-1978)
23. Aydemir Ceylan (1978-1979)
24. Abidin Coşkun (1979-1980)
25. Kamil Demircioğlu (1980-1982)
26. Koru Engin (1982-1984)
27. İ. Cahit Ertan (1984-1986)
28. Sıtkı Aslan (1986-1992)
29. T. Göksel Öge (1992-1993)
30. Hayrullah Yıldız (1993-1996)
31. Kemal Nehrozoğlu (1996-1998)
32. Hüseyin Poroy (1998-2004)
33. Erhan Tanju (2004-2005)
34. M. Celalettin Lekesiz (2005-2009)
35. Halil İbrahim Daşöz (2009-2011)
36. Abdil Celil Öz (2011-2013)
37. İbrahim Halil Çomaktekin (2013-2016)
38. Salih Işık (2016-2017)
39. Dr. Osman Varol (2017-2020)
40. Mustafa Masatlı (2020-2023)
41. Yılmaz Doruk (2023-2024)
42. Önder Bakan (2024-günümüz)

Amasya Belediye Başkanları (1923-Günümüz)

Amasya Belediye Başkanlığı, 2024 yılı itibarıyla Turgay Sevindi tarafından yürütülmektedir. Şehirde geçmişten günümüze görev yapmış belediye başkanları şu şekildedir:

1. Veysibeyzade Sıtkı Bey (1923-1926)
2. Alişanzade Nafiz Bey (1926-1927)
3. Arpacızade Hürrem Bey (1927-1930)
4. Topçuzade Hilmi Bey (1930-1932)
5. Rafet Tunca (1932-1933)
6. Rasim Yörgüç (1933-1934)
7. Celal Eren (1934-1940)
8. M. Şevket Laçin (1940-1942)
9. Sadrettin Eren (1942-1943)
10. M. Şevket Laçin (1943-1946)
11. Ziyaettin Türem (1946-1946)
12. Reşat Arpacıoğlu (1946-1950)
13. Hadi Kitapçı (1950-1952)
14. Macit Zeren (1952-1954)
15. Kadir Şirin (1954-1955)
16. Hüseyin Özbay (1955-1955)
17. Macit Zeren (1955-1957)
18. Ahmet Koçbaş (1957-1957)
19. Hüseyin Özbay (1957-1958)
20. (Bilinmiyor) (1960-1963)
21. M. Fatih Arabacıoğlu (1963-1968)
22. E. Naci Altunay (1968-1977)
23. A. Gündüz Türem (1977-1980)
24. Şerafettin Dağıstanlı (1980-1984) (Atama)
25. Mustafa Hatipoğlu (1984-1989)
26. Ömer Kabakçı (1989-1991)
27. Süleyman Taşdemir (1991-1994)
28. Ahmet Çekin (1994-1999)
29. Hüseyin Baş (1999-2004)
30. İsmet Özarslan (2004- 2009)
31. Cafer Özdemir (2009- 2019)
32. Mehmet Sarı (2019- 2023)
33. Bayram Çelik (2023- 2024)
34. Turgay Sevindi (2024- günümüz)

İlçeler ve Yerleşim Yapısı

Amasya, merkez ilçe ile birlikte toplam yedi ilçeden oluşmaktadır.

İlçeler;

• Merkez İlçe
• Göynücek
• Gümüşhacıköy
• Hamamözü
• Merzifon
• Suluova
• Taşova

Amasya’da 8 belde ve 372 köy bulunmaktadır. Kırsal yerleşimler genellikle Yeşilırmak Vadisi boyunca ve dağlık bölgelerde konumlanmıştır. İlçelere bağlı köylerde nüfus yoğunluğu düşüktür.