Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (AYK), Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 134. maddesine dayanılarak 17 Ağustos 1983 tarihinde, 2876 sayılı Kanun ile kurulmuş, kamu tüzel kişiliğine sahip bir kurumdur. Türk dili, tarihi, kültürü ve Atatürk’ün eserleri üzerine bilimsel araştırmalar yapmak, bu alanlarda çalışmaları desteklemek ve Türk kültürünü tanıtmak amacıyla oluşturulan Yüksek Kurum, bünyesinde Atatürk Araştırma Merkezi (ATAM), Türk Dil Kurumu (TDK), Türk Tarih Kurumu (TTK) ve Atatürk Kültür Merkezi’ni (AKM) barındırmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı olarak faaliyet gösteren AYK, sosyal ve beşeri bilimler alanında özgün bilgi üretimini teşvik etmeyi ve milli kültüre katkıda bulunmayı hedeflemektedir.

^{AYK ve Paydaş Kurumları (AYK)}

Tarihçe

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk milletinin binlerce yıllık kültürel ve doğal mirasını korumak, değerlendirmek, tanıtmak ve gelecek nesillere aktarmak amacıyla 17 Ağustos 1983 tarihinde kurulmuştur. Anayasa’nın 134. maddesine dayanan 2876 sayılı Kanun ile oluşturulan Yüksek Kurum, 1931’de kurulan Türk Tarih Kurumu ve 1932’de kurulan Türk Dil Kurumu’na, 1983’te eklenen Atatürk Araştırma Merkezi ve Atatürk Kültür Merkezi’ni dahil ederek faaliyetlerini yapılandırmıştır. Bu dört kurum, Yüksek Kurum çatısı altında ayrı kamu tüzel kişiliklerine sahip olarak, AYK’nın gözetim, denetim ve eşgüdümünde görevlerini sürdürmektedir.

Kurumların daha etkin bilimsel faaliyetler yürütmesi için 2 Kasım 2011 tarihinde 664 sayılı Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname çıkarılmıştır. Bu düzenleme, Yüksek Kurum’un teşkilat yapısını Yüksek Danışma Kurulu, Yönetim Kurulu, Başkanlık ve hizmet birimleri olarak tanımlamış; bünyesindeki kurumların Bilim Kurulları ve alt komisyonlarını akademik bir yapıya kavuşturmuştur. 2 Temmuz 2018 tarihli 703 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile de Yüksek Kurum’un görev ve yetkileri yeniden düzenlenmiştir.

Görev ve Yetkiler

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu’nun görev ve yetkileri, 664 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin 3. maddesinde tanımlanmıştır. Kurumun misyonu, sosyal bilimler bütünlüğü içinde Türk dili, tarihi, kültürü ile Atatürk ve eserleri üzerine özgün bilimsel araştırmalar yapmak ve yapılmasını sağlamaktır; vizyonu ise sosyal bilimler alanında bilimsel araştırmaları teşvik ederek Türk kültürünün tanıtılmasına ve gelişmesine katkıda bulunmaktır. AYK’nın temel görevleri şunlardır:

• Türk dili, tarihi, kültürü ve Atatürk’ün eserleri üzerine sosyal ve beşeri bilimler çerçevesinde bilimsel araştırmalar yapmak, yaptırmak; seminer, sempozyum, konferans gibi ulusal ve uluslararası etkinlikler düzenlemek, yayınlar yapmak ve çalışmaları desteklemek.
• Sosyal ve beşeri bilimlerde özgün bilgi üretimi için ortamlar hazırlamak, bütünleşik bilgi sistemi kurmak, araştırma ve geliştirme faaliyetlerini desteklemek ve eşgüdüm sağlamak.
• Milli kültüre katkı sağlayacak alanlarda bilimsel araştırmalar yapmak, yaptırmak ve desteklemek.
• Milli kültürün ve diğer kültürlerin klasikleşmiş bilim ve düşünce eserlerini günümüz Türkçesine çevirmek, basmak ve yayımlamak.
• Görev alanı kapsamındaki ulusal ve uluslararası kurumların bilimsel çalışmalarını ve yayınlarını takip etmek, gerekli görülenleri çevirerek yayımlamak.
• Mevzuatla verilen diğer görevleri yerine getirmek.

AYK, görevleri doğrultusunda yükseköğretim kurumları, araştırma merkezleri ve uluslararası kuruluşlarla iş birliği yapabilir, ortak projeler yürütebilir ve gerekli bilgileri kamu kurumları ile gerçek ve tüzel kişilerden talep edebilir. Kurum, milli savunma ve güvenlik hariç, ticari sır niteliğindeki bilgilerin gizliliğini koruyarak bu bilgileri toplar ve kullanır.

Teşkilat Yapısı

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu’nun teşkilat yapısı, 664 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin 4. maddesinde düzenlenmiştir. Kurum, Yüksek Danışma Kurulu, Yönetim Kurulu, Başkanlık, bünyesindeki dört kurum (ATAM, TDK, TTK, AKM) ve hizmet birimlerinden oluşur. Başkanlık, Yüksek Kurum Başkanı, iki Başkan Yardımcısı ve dört hizmet biriminden (Bilimsel Çalışmalar Koordinasyon Dairesi Başkanlığı, Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı, İnsan Kaynakları ve Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı, Hukuk Müşavirliği) meydana gelir. Merkezi Ankara’da bulunan AYK’nın taşra teşkilatı yoktur.

Aralık 2023 itibarıyla AYK’ya tahsis edilen 187 kadronun 73’ü dolu olup, kadroların %39,04’ü kullanılmaktadır. Personel, başkan, başkan yardımcıları, uzmanlar, uzman yardımcıları ve idari personelden oluşur. Ayrıca, Hazine ve Maliye Bakanlığı’ndan alınan 12 sözleşmeli bilişim uzmanı kadrosundan 5’i, 657 sayılı Kanun’un 4/B maddesi kapsamında 1 doktor ve 1 teknisyen, 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin geçici 23. maddesi uyarınca 35 sürekli işçi görev yapmaktadır. İşçilerden 14’ü bağlı kurumlarda, 2’si ise Yüksek Kurum’da çalışmaktadır.

Bünyesindeki kurumlarda 150’den fazla akademisyenin Bilim Kurulu Üyesi olarak görev yaptığı AYK, Bilim Kurulları ve alt komisyonlar aracılığıyla bilimsel faaliyetleri ve dil, tarih, kültür politikalarını şekillendirir. Kurum, Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı olup, Cumhurbaşkanlığı’nın gözetimi altındadır. Hazine ve Maliye Bakanlığı, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı ve üniversitelerle bütçe, performans ve bilimsel çalışmalar bağlamında ilişki içerisindedir.

Haziran 2023 itibarıyla AYK Başkanlığı’nı Prof. Dr. Derya Örs yürütmektedir. Örs, Fars Dili ve Edebiyatı alanında uzman bir akademisyen olup, İran tarihi, yazma eserler ve Mesnevi çevirileri üzerine çalışmıştır. 2012-2019 yıllarında AYK Başkanlığı yapmış, 2019-2023 yıllarında Tahran Büyükelçisi olarak görev almış ve 2023’te yeniden AYK Başkanı olarak atanmıştır.

Mali Yapı ve Bütçe

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’na tabi olup, özel bütçeli bir kamu idaresidir. Gelir kaynakları, 664 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin 26. maddesinde şu şekilde tanımlanmıştır: genel bütçeden yapılan yardımlar, bağış ve vasiyetler, Yüksek Kurum ve bağlı merkezlerin gelirlerinin değerlendirilmesi ve diğer gelirler. 2023 yılında AYK’nın gelirleri 66.645.602 TL olarak gerçekleşmiş; bunun 66.412.000 TL’si hazine yardımı, 7.023 TL’si teşebbüs ve mülkiyet geliri, 226.579 TL’si diğer gelirlerden oluşmuştur.

2023 yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu ile AYK’ya 50.583.000 TL ödenek tahsis edilmiş, yıl içindeki eklemeler ve aktarmalarla nihai ödenek 68.594.011 TL’ye ulaşmıştır. Ödeneğin %96,17’si (65.966.959,55 TL) kullanılmıştır. Bütçe giderleri ekonomik sınıflandırmaya göre şu şekildedir:

• Personel Giderleri: 41.084.504 TL (harcama: 40.982.872,72 TL, %99,75).
• SGK Devlet Primi Giderleri: 7.003.000 TL (harcama: 6.510.657,73 TL, %92,97).
• Mal ve Hizmet Alım Giderleri: 13.644.507 TL (harcama: 13.002.617,97 TL, %95,30).
• Cari Transferler: 2.906.000 TL (harcama: 1.827.069,12 TL, %62,87).
• Sermaye Giderleri: 3.956.000 TL (harcama: 3.643.742,01 TL, %92,11).

Faaliyet geliri 66.643.709,78 TL, faaliyet gideri 69.687.705,49 TL olarak gerçekleşmiş; 2023 yılında 3.043.995,71 TL olumsuz faaliyet sonucu oluşmuştur. Muhasebe işlemleri, Merkezi Yönetim Muhasebe Yönetmeliği’ne uygun olarak Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın Devlet Muhasebesi Bilişim Sistemi’nde yürütülmekte; ödeme emri belgeleri Bütünleşik Kamu Mali Yönetim Bilgi Sistemi’ne kaydedilmektedir. Mali raporlar, Sayıştay’a sunulmakta ve denetim, bilanço, faaliyet sonuçları tablosu gibi belgeler üzerinden yapılmaktadır.

Denetim ve Sayıştay Görüşü

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 6085 sayılı Sayıştay Kanunu ve uluslararası denetim standartlarına tabi olup, 2023 yılı mali rapor ve tabloları Sayıştay tarafından denetlenmiştir. Denetim, mali raporların doğruluğu, güvenilirliği ve kanunlara uygunluğunu değerlendirmiş; yeterli denetim kanıtı elde edilmiştir. Sayıştay, AYK’nın 2023 yılı mali raporlarının tüm önemli yönleriyle doğru ve güvenilir bilgi içerdiği kanaatine varmıştır.

Kurumun iç kontrol sistemi, 5018 sayılı Kanun ve Kamu İç Kontrol Standartları Tebliği’ne uygun olarak yapılandırılmıştır. Kontrol ortamı, risk değerlendirme, kontrol faaliyetleri, bilgi ve iletişim ile izleme standartlarına uyum sağlanmış; iç denetim birimi bulunmakta ve 2023’te bir iç denetçi görev yapmaktadır. İç kontrol sistemi, yılda en az bir kez değerlendirilmekte ve sonuçlar İç Kontrol İzleme ve Yönlendirme Kurulu’na raporlanmaktadır.

Faaliyetler ve İş Birlikleri

AYK, Türk dili, tarihi, kültürü ve Atatürk’ün eserleri üzerine bilimsel araştırmalar yapmak, seminer, sempozyum ve konferanslar düzenlemek, yayınlar üretmek ve milli kültüre katkı sağlamak için faaliyetler yürütmektedir. Bünyesindeki dört kurumun Bilim Kurulları, 150’den fazla akademisyenin katılımıyla dil, tarih ve kültür politikalarına yön vermektedir. Kurum, yükseköğretim kurumları, araştırma merkezleri ve uluslararası kuruluşlarla iş birliği yaparak ortak projeler üretmekte; ulusal ve uluslararası yayınları takip ederek çeviri ve yayın faaliyetleri gerçekleştirmektedir.

AYK, 5018 sayılı Kanun uyarınca stratejik planlama ve performans esaslı bütçeleme sistemiyle faaliyetlerini planlamakta; stratejik planlar ve faaliyet raporları mevzuata uygun olarak hazırlanmaktadır. Kurum, Türk kültürünün tanıtılmasına ve gelişmesine katkıda bulunmayı vizyon edinmiş; sosyal bilimler alanında özgün bilgi üretimini destekleyen bir yapı oluşturmuştur.