Ayaz Ata, bazı Türk topluluklarının inanç ve folklorunda kış mevsimi, yıl döngüsü ve yeni yıl kutlamalarıyla ilişkilendirilen yaşlı, bilge ve yardımsever bir figür olarak anılan mitik/folklorik bir tiptir. Güncel akademik ve folklorik tartışmalarda, Ayaz Ata’nın Türk mitolojisinin kadim ve özgün bir unsuru mu, yoksa daha geç dönemde şekillenmiş, Noel Baba ve Rus Ded Moroz geleneğiyle etkileşim içinde oluşmuş senkretik bir figür mü olduğu konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bu nedenle Ayaz Ata’nın kökeni ve konumu, Türk mitolojisi araştırmalarında tartışmalı bir alan oluşturmaktadır.

^{Ayaz Ata (Yapay Zekâ ile Oluşturulmuştur)}

Çeşitli Adlandırmalar

Adlandırma bakımından Ayaz Ata, çeşitli Türk halkları ve lehçelerinde farklı isimlerle karşımıza çıkar. Orta Asya sahasında Ayaz Ata, Ayaz Ota, Ayoz Bobo gibi biçimler kullanılır; Başkurt ve Tatar çevrelerinde “Kış Babası / Qış Babay” adlarıyla anılan figür, kimi anlatılarda Ayaz Ata ile özdeş kabul edilir ve yanında “Kar Kızı” ya da “Kar Güzeli” olarak bilinen genç kız figürü yer alır. Azerbaycan sahasında ise Şaxta Baba (Şahta Baba) ile Qar Qızı (Kar Kızı) ikilisi, işlev ve tasvir bakımından Ayaz Ata - Kar Kız tipine benzer bir rol üstlenir. Prof. Dr. Salih Yılmaz Ayaz Ata’yı Ayaz/Ayas Han gibi “soğuk beyi” kavramını ifade eden başka mitik adlarla da ilişkilendirmekte; modern halk anlatılarında ise kimi zaman bir tür “Noel Baba” benzeri kış ve hediye dağıtma figürü olarak tanımlamaktadır.^【1】 

Ayaz Ata'nın Kış Gün Dönümü ile İlişkisi

Ayaz Ata’nın en çok ilişkilendirildiği bağlam, kış gün dönümü ve yıl döngüsüyle ilgili bayramlardır. Eski Türklerin milattan önceki yüzyıllardan itibaren 21–22 Aralık’ta en uzun gecenin sona ermesini ve gündüzün uzamaya başlamasını bir “zafer” ve yeni yılın başlangıcı kabul ettikleri bilinmektedir. Bu olayı kutladıkları bayramın Nardugan (Nardugan/Nartugan/Nardogan) adı verilen bir bayram olduğu belirtilir. Nardugan, güneşin yeniden yükselişe geçmesini, yani bir anlamda güneşin doğuşunun kutlandığı bir bayramı ifade eder. Türkler, bu çerçevede akçam ağacını süsleyerek onun altında törenler düzenlemekte ve Tanrı’ya hediyeler sunmaktadır.

Anadolu ve Azerbaycan sahasında görülen “Çile gecesi” ve “Büyük/Küçük Çile” gibi adlandırmalar da bazı çalışmalarda Orta Asya’daki Nardugan geleneğinin yerel biçimleri ya da devamı olarak yorumlanmaktadır. En uzun geceyi izleyen dönemin şiddetli soğuğu, bu bağlamda hem kozmik döngü hem de bereketle ilişkilendirilir.

^{Ayaz Ata ile İlgili İçerik (GZT)}

Ayaz Ata’nın Ritüellerdeki Konumu ve İşlevi

Bu törenlerde Ayaz Ata, kış döngüsü ve yeni yılın simgesel taşıyıcısı olarak tasvir edilir. Bazı anlatımlarda Ayaz Ata, en görkemli elbiselerini giymiş, ak saçlı ve ak sakallı, bölgenin en bilge ve en yaşlı kişisinin kişileşmiş hâli olarak düşünülür ve törenlere liderlik eder. Ona çoğu zaman torunu yaşında genç bir kız eşlik eder; bu genç figür, Kar Kız, Ayaz Kız, Kar Güzeli gibi adlarla anılır.

Ayaz Ata’nın çocuklara ve yoksullara hediye getirdiği, soğuk ve zorlu kış günlerinde kimsesizlere yardım ettiği, böylece kışın sertliğini “iyilik” ve “bereket”le dengeleyen bir evliya veya iyi ruh olduğuna inanılır. Bazı mitik yorumlarda Ayaz Ata’nın, soğuğun oluşumuyla ilişkilendirilen kozmik unsurlarla (örneğin Ülker burcu ve göğün delikleri) bağlantılı olduğu; soğukların bitmesi için göksel varlıklarla aracılık eden bir figür gibi düşünüldüğü aktarılmaktadır.

Eski Türk İnançlarıyla İlişkisi ve İslamiyet Sonrası Yorumlar

Ayaz Ata, Türk inanç tarihindeki başka kavram ve tiplerle de ilişkilendirilmektedir. Bazı halk bilimsel yorumlarda, eski Türk mitolojisinde evreni şekillendiren güçlerden sayılan yel (rüzgâr) ile ayaz arasındaki ilişkiye dikkat çekilir; kimi anlatılara göre ayaz, göğün deliklerinden esen soğuk yellerin sonucudur.

İslamiyet’in kabulünden sonra ise, özellikle Kuzey Türkleri arasında Ayaz Ata’nın, kışın darda kalanlara yardım eden bir evliya kimliğine büründüğü; bu yönüyle İslam inanç kültüründeki Hızır motifine işlevsel olarak benzediği ileri sürülür. Bazı modern yorumlar, Ayaz Ata’ya atfedilen bu özelliklerin zamanla Yel Ana/Yel Ata gibi rüzgârla ilişkili kişiliklerden Ayaz Ata’ya aktarılmış olabileceğine işaret etmektedir.

Noel Baba ve Ded Moroz ile İlişkisi Üzerine Tartışmalar

Ayaz Ata’nın Noel Baba ve Rus mitik figürü Ded Moroz'la ilişkisi, kaynakların en tartışmalı noktalarından biridir. Kimi araştırmacılara göre Türk kültüründeki Ayaz Ata ve Nardugan geleneği, Hristiyanlık’taki Noel Baba ve Rus mitlerindeki Ded Moroz'dan bağımsızdır ve onlardan daha eskiye dayanan bir geleneği temsil eder. Bu yaklaşımı benimseyenler, kış gün dönümü kutlamalarının Türklerde çok eski devirlere uzandığını; Rusya’da Sovyet döneminde sistematik hâle getirilen Ded Moroz kültünün de kısmen Türk kültüründen etkilenmiş olabileceğini savunur.

Buna karşılık, pratik düzeyde Ayaz Ata’nın günümüzde Noel Baba ile neredeyse özdeşleştiğini, Çile/Narduğan gecesinin de giderek yılbaşı ve Noel tipi kutlamalara kaydığını ve bu bakımdan figürün bugünkü hâliyle senkretik bir karakter kazandığını iddia eden araştırmacılar da vardır.^【2】 Dolayısıyla Ayaz Ata, bir yanda kadim bir kış döngüsü geleneğinin devamı olarak, diğer yanda modern yılbaşı - Noel kültürüyle iç içe geçmiş güncel bir folklor tipi olarak iki farklı perspektiften ele alınmaktadır.

Prof. Dr. Ahmet Taşağıl, Türk kültüründe Ayaz Ata isimli mitolojik bir figürün bulunmadığı, tarihî kaynaklarda Ayaz Ata ve Nardugan Bayramı'na dair bir bilgiye rastlanamadığı, Hristiyanlığı kabul eden Gagauzlar ve Çuvaşlar gibi Türk topluluklarında dahi Ayaz Ata bulgusunun görülmediği bilgisini vermektedir.^【3】 

^{Prof. Dr. Ahmet Taşağıl'ın Ayaz Ata ve Nardugan ile İlgili Görüşlerini Açıkladığı Video (Prof. Dr. Ahmet Taşağıl)}

Günümüz Türk Topluluklarında Ayaz Ata

Modern Türk topluluklarında Ayaz Ata figürü, bölgeden bölgeye değişen biçimlerde yaşamaya devam etmektedir. Kazak, Kırgız, Özbek, Başkurt ve Tatar çevrelerinde Ayaz Ata/Kış Babası ile Kar Kız/Kar Güzeli ikilisinin yılın en soğuk döneminde sahneye çıkması, çocuklara hediyeler verilmesi, eğlenceler düzenlenmesi ve kimi yerlerde ağaçların süslenmesi gibi uygulamalar gözlemlenir.

Azerbaycan sahasında Çile gecesi veya kış dönümüyle ilişkilendirilen benzer ritüellerde, Şaxta Baba ve Qar Qızı figürleri ön plana çıkar; nişanlı kızlara hediyeler götürülmesi ve kalabalık sofralar kurulması, bereket ve sosyal dayanışma sembolü olarak yorumlanır. Cengiz Aytmatov gibi çağdaş yazarların eserlerinde Ayaz Ata’nın bir mitolojik kahraman ve yeni yıl figürü olarak işlenmesi, bu geleneğin sözlü kültürün yanı sıra yazılı edebiyatta da yer bulduğunu göstermektedir.^【4】