Azerbaycan Halı Müzesi, Azerbaycan’ın dokuma ve el sanatları geleneğini korumak, araştırmak ve tanıtmak amacıyla kurulmuş ihtisas müzesidir. Dünyada yalnızca halı sanatına adanmış ilk müze olma özelliğini taşır.
Müze; tarihî halılar, düz dokumalar, etnografik eserler ve çağdaş örneklerden oluşan koleksiyonlarıyla hem ulusal kimliğin önemli bir parçası olan halı sanatını yaşatmakta hem de bilimsel araştırma, eğitim ve kültürel etkileşim merkezi olarak faaliyet göstermektedir.
Müzenin Çeşitli Bölgelerinde Aktif Olarak Halı Dokumaya Devam Eden Sanatçılar (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Müzenin Kuruluşu
Azerbaycan Halı Müzesi, 13 Mart 1967’de Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu'nun (Nazirlər Soveti) 130 sayılı kararıyla kurulmuştur. Müzenin kurulması fikrinin öncüsü, Azerbaycan halı sanatının öncü araştırmacısı, ressam ve öğretmen Latif Kerimov olmuştur. Onun bilimsel çalışmaları ve “Azərbaycan Xalçası” adlı eseri, müzenin temellerini belirleyen en önemli kaynak kabul edilmektedir.
Müze, kuruluşundan itibaren birkaç kez ad değişikliğine uğramıştır. 1967–1993 yılları arasında “Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi” adıyla faaliyet göstermiştir. 1993–2014 yılları arasında ise Lətif Kərimov’un adına ithafen “Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi” adını taşımıştır. 2014 yılından itibaren bugünkü adı olan Azərbaycan Xalça Muzeyi kullanılmaktadır.
Müzenin ilk sergisi, 26 Nisan 1972’de Bakü’nün İçerişehir bölgesindeki XIX. yüzyıl mimarlık anıtı olan Cuma mescidinde açılmıştır. Açılış törenine dönemin lideri Haydar Aliyev de katılmış, sonraki yıllarda verdiği destek sayesinde müze koleksiyonunu zenginleştirme fırsatı bulmuştur. 1970–1980’li yıllarda Azerbaycan’ın çeşitli bölgelerinden çok sayıda halı ve sanat eseri toplanarak müzeye kazandırılmıştır.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından 1992’de müze, Neftçiler caddesindeki müze merkezine taşınmıştır. Burada, geniş salonlarda halı ve etnografik eserlerin sergilendiği yeni bir sergi düzeni oluşturulmuştur. 2007 yılında Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in kararıyla, UNESCO ve Heydər Əliyev Fondu’nun desteğiyle Denizkenarı Millî Park’ta yeni bir bina inşasına başlanmış; Avusturyalı mimar Franz Janz’ın tasarladığı ve rulo halı biçiminde yapılan bu modern müze binası 2014’te kullanıma açılmıştır. Bu yeni bina, müzecilik standartlarının en güncel gereksinimlerini karşılayacak şekilde inşa edilmiştir. Sergi salonları, geçici sergi alanları, konferans ve eğitim salonları, çocuk müzesi, konservasyon ve onarım laboratuvarları, depo alanları ve kütüphane gibi modern bir müzenin tüm bölümlerini barındırmaktadır. Ayrıca binanın iç mekân düzenlemesi, halıların korunması için gerekli iklimlendirme ve ışıklandırma sistemleriyle donatılmıştır.
Bugün Azerbaycan Milli Halı Müzesi, kuruluşundan itibaren yarım yüzyılı aşkın süredir Azerbaycan kültürel mirasının korunmasında ve tanıtılmasında önemli bir merkez olmayı sürdürmektedir.
Franz Janz’ın Tasarladığı Azerbaycan Halı Müzesi (Emrecan Algül, Pexels)
Müze Koleksiyonu
Azerbaycan Halı Müzesi’nin koleksiyonu, yalnızca halı ve düz dokuma örnekleriyle değil, aynı zamanda etnografik eserler, takılar, tekstil ürünleri ve arkeolojik buluntularla da zenginleşmiştir. Bugün müze, 6.000’den fazla eser barındıran geniş bir koleksiyona sahiptir.
Müzede Sergilenen Karabağ Bölgesine Ait Kabir Taşı,15.-16. Asır (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Halı ve Düz Dokumalar
Müzenin en önemli bölümünü Azerbaycan’ın farklı bölgelerine ait halı ve düz dokuma örnekleri oluşturmaktadır. Bu eserler, Latif Kerimov’un yaptığı bölgesel sınıflandırmaya göre sergilenmektedir. Karabağ, Şirvan, Quba, Tebriz, Nahçıvan, Gence, Kazak gibi halı merkezlerinin üslup özelliklerini yansıtan halılar, Azerbaycan halı sanatının çeşitliliğini gözler önüne serer.
Düz dokumalar arasında kilim, palaz, zili, verni, şedde, sumak, cecim gibi geleneksel türler yer almaktadır. Ayrıca torba, heybe, tuzluk, kaşıklık gibi etnografik amaçlı dokumalar da koleksiyona dâhildir.
Müzede Sergilenen Dokuma Örnekleri (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Etnografik ve Arkeolojik Eserler
Müzede yalnızca halılar değil, aynı zamanda halı dokumacılığıyla ilişkili araç gereçler de sergilenmektedir. Tarak, çıkrık, kirkit, tokmak gibi dokuma aletleri; kırkım makasları ve iplik eğirme araçları, bu geleneksel sanatın üretim sürecini belgelemektedir. Ayrıca Neolitik Çağ’a kadar uzanan dokuma kültürünü belgeleyen mezar taşları ve arkeolojik materyaller de koleksiyonun dikkat çeken parçaları arasındadır.
Müzede Sergilenen Geleneksel Giysi Örneklerinden Biri (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Müzede Sergilenen Kelagayi Örneği (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Müzede Sergilenen Kukla Örneklerinden Biri (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Takılar ve Tekstil Deposu
Müzenin koleksiyonunda ayrıca Azerbaycan’ın farklı bölgelerine ait altın ve gümüş takılar, geleneksel kıyafetler ve tekstil örnekleri de bulunmaktadır. Bu eserler genellikle özel sergileme odalarında ziyaretçilere sunulmaktadır. Tekstil deposu ise halı ve düz dokuma dışında etnografik ürünlerin korunup saklandığı birimdir.
Çağdaş Halılar ve Sanatçı Eserleri
XX. yüzyılın ikinci yarısından günümüze kadar üretilmiş çağdaş halı örnekleri de müzede sergilenmektedir. Ayrıca Azerbaycan halı ressamlarının, özellikle Latif Kerimov’un tasarladığı halılar müzenin parçaları arasında yer alır.
Müzede Sergilenen Karabağ'ın Halı Haritası (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Sergiler ve Kat Planı
Azerbaycan Halı Müzesi, koleksiyonunu ziyaretçilere sunarken hem geleneksel müzecilik ilkelerini hem de çağdaş sergileme tekniklerini bir arada kullanmaktadır. Sergileme düzeni dokumaların korunmasını ve ziyaretçilerin sanat eserlerini bütün estetik zenginliğiyle deneyimlemesini sağlayacak şekilde tasarlanmıştır.
Kat Planı ve Düzenleme
Bodrum Kat (−1. Kat)
Bu katta müzenin tekstil deposu yer almakta, halı ve düz dokuma örnekleri ile birlikte etnografik eserler korunmaktadır. Ayrıca konservasyon ve onarım laboratuvarı, yıkama odası ve mücevher koleksiyonunun bulunduğu özel sergileme odası bu katta konumlanmıştır. Ziyaretçiler, belirli günlerde bu değerli takı koleksiyonunu da görebilmektedir.
Giriş Katı
Giriş bölümünde satış mağazası, yönetim birimleri ve çocuk müzesi bulunmaktadır. Bu bölümde ayrıca usta dokuyucular tarafından yapılan canlı dokuma gösterileri ve ziyaretçilerin küçük tezgâhlarda dokuma denemeleri yapabileceği atölyeler yer almaktadır. Bu uygulamalar, müzeyi sadece bir sergi alanı olmaktan çıkarıp etkileşimli bir öğrenme mekânı haline getirmektedir.
Birinci Kat
Burada düz dokuma örnekleri (havsız halılar) sergilenmektedir. Kilim, palaz, şedde, zili, verni, sumak, cecim gibi dokumalar; ayrıca torba, heybe, kaşıklık, tuzluk gibi etnografik kullanım eşyaları bu katta ziyaretçilere sunulmaktadır. Ayrıca dokumada kullanılan aletler de bu bölümde yer alır.
İkinci Kat
Bu kat, müzenin en zengin bölümlerinden biridir. Havlı halılar (klasik halılar), Latif Kerimov’un bölgesel sınıflandırması esas alınarak sergilenmektedir. Karabağ, Şirvan, Quba, Tebriz, Naxçıvan ve Gəncə gibi bölgelerin halı grupları, kendilerine özgü motif ve kompozisyon özellikleriyle ayrı ayrı düzenlenmiştir.
Üçüncü Kat
Üst kat, çağdaş halılar ve halı ressamlarının ünik eserleri için ayrılmıştır. Burada 20. yüzyılın ikinci yarısı ve günümüzde üretilen modern halılarla birlikte Latif Kerimov gibi sanatçıların tasarımları sergilenmektedir. Bu kat, halı sanatının yaşayan ve gelişen bir gelenek olduğunu göstermektedir.
Bilimsel ve Kültürel Faaliyetler
Azerbaycan Halı Müzesi, yalnızca koleksiyonlarını sergileyen bir kurum değil, aynı zamanda bilimsel araştırmaların, eğitim çalışmalarının ve uluslararası kültürel etkinliklerin merkezidir. Müzenin faaliyetleri, Azerbaycan halı sanatını dünyaya tanıtmak, korumak ve gelecek nesillere aktarmak amacını taşımaktadır.
Uluslararası Sempozyumlar ve Konferanslar
Müze, kuruluşundan itibaren pek çok uluslararası bilimsel etkinliğe ev sahipliği yapmıştır.
1983 yılında, Haydar Aliyev’in girişimi ve UNESCO’nun desteğiyle Bakü’de “Şərq Xalça Sənəti” konulu ilk uluslararası sempozyum düzenlenmiştir.
1988’de “Azərbaycan Xalça Sənəti” sempozyumu yapılmıştır.
2003’te “Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti” konulu sempozyum gerçekleştirilmiştir.
2007’de, Latif Kerimov’un 100. doğum yılına ithafen UNESCO’nun Paris’teki merkezinde uluslararası bir sempozyum düzenlenmiştir.
Bu etkinlikler Azerbaycan halı sanatının dünya çapında tanıtılmasına ve farklı ülkelerden araştırmacı ve uzmanların bir araya gelerek bilgi alışverişinde bulunmasına imkân sağlamıştır.
Sergiler ve Kültürel Etkinlikler
Müze, 50 yılı aşkın sürede dünyanın 30’dan fazla ülkesinde sergiler düzenlemiştir. Bu sergiler, Azerbaycan halılarını uluslararası izleyiciyle buluşturmuş, ülkenin kültürel mirasının tanıtımına büyük katkı sağlamıştır. Ayrıca müze, yerli ve yabancı ziyaretçiler için atölyeler, halka açık sunumlar ve tematik sergiler düzenlemektedir.
Eğitim Faaliyetleri
Müze, bir eğitim merkezi olarak da önemli işlev görmektedir. Çocuklara yönelik çocuk müzesi aracılığıyla halıcılıkla ilgili eğitici programlar uygulanmaktadır. Gençler ve araştırmacılar için konferanslar, atölye çalışmaları ve seminerler düzenlenmektedir. Canlı dokuma gösterileri, ziyaretçilerin sürece doğrudan katılmalarına imkân tanımakta ve geleneksel tekniklerin öğrenilmesine katkı sağlamaktadır
Koruma ve Araştırma
Müzenin bünyesinde konservasyon ve onarım laboratuvarı bulunmaktadır. Burada halıların temizlenmesi, onarılması ve korunması için bilimsel yöntemler kullanılmaktadır. Aynı zamanda müze, halıcılık alanında çalışan uzmanlar için bir araştırma ve uygulama merkezi işlevi görmektedir.
Uluslararası Kurumlarla İşbirlikleri
Müze, birçok önemli uluslararası kuruluşun üyesi ve aktif katılımcısıdır:
ICOM (Beynəlxalq Muzeylər Şurası): Küresel müzecilik standartlarının geliştirilmesine katkı sunmaktadır.
UNESCO: Özellikle somut olmayan kültürel mirasın korunmasına yönelik projelerde yer almakta, halı sanatının dünya çapında tanıtılmasına öncülük etmektedir.
IFESCCO (Təhsil, Elm və Mədəni Əməkdaşlıq üzrə Hökumətlərarası Fond): Eğitim, bilim ve kültürel işbirlikleri çerçevesinde faaliyet göstermektedir.
Avrupa Tekstil Şəbəkəsi (ETN): Tekstil ve halıcılık üzerine bilgi paylaşımını sağlamaktadır.
Avrupa Muzey Forumu (EMF): Çağdaş müzecilik uygulamaları konusunda deneyim alışverişi yapılmaktadır
Ulusal Yasal Düzenlemeler
2004 yılında müzenin öncülüğü ve katkılarıyla “Azərbaycan Xalçasının Qorunması və İnkişafı Haqqında Milli Qanun" kabul edilmiştir. Bu yasa, Azerbaycan halılarının korunması ve geliştirilmesi için devlet desteğinin sağlanmasını, bilimsel ve metodolojik uzman kadroların yetiştirilmesini öngörmektedir. Bu düzenleme, halı sanatının devlet düzeyinde korunmasına yönelik atılmış en önemli adımlardan biri olmuştur.
Azerbaycan halı sanatı, 2010 yılında UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Temsili Listesine dâhil edilmiştir. Bu gelişme, Azerbaycan halı sanatının yalnızca ulusal değil, aynı zamanda insanlığın ortak kültürel mirası olarak kabul edilmesini sağlamıştır. Bu süreçte Heydər Əliyev Fondu’nun desteği ve UNESCO’daki Azerbaycan temsilciliğinin etkin çalışmaları rol oynamıştır.
