Bayat, Çorum’un kuzeybatısında yer alan, kırsal nüfusun yoğun olduğu bir ilçedir. Tarım ve hayvancılık temel geçim kaynaklarıdır. İlçenin kuzey kesimlerinde ormanlık ve dağlık alanlar bulunurken güney kesimleri daha düz ve tarıma elverişlidir.

^{Bayat (Bayat Belediyesi)}

Tarih

Bayat, adını Oğuz Türklerinin 24 boyundan biri olan Bayat boyundan alır. İlçenin kuruluş tarihine ilişkin kesin belge bulunmamakla birlikte, Oğuzların Anadolu’ya girişinin ardından buraya yerleşen Bayat boyu mensuplarının 11. yüzyıl sonları ile 15. yüzyıl ortaları arasında bu topraklarda bir yerleşim oluşturduğu; ilçe sınırları içinde yer alan Dere Mahallesi’ndeki Hasan Çelebi Türbesi taş kitabesinden Hicrî 900 (M. 1494) yılına ait kayıtların varlığıyla anlaşılmaktadır. Divan-ı Lügat-it Türk’te “Bay: zengin, at: unvan” anlamında değerlendirilen Bayat adı, Osmanlı tahrir defterlerinde de sıklıkla görülür.

Birinci Dünya Savaşı sonrası dönemde Alagöz adıyla nahiye teşkilatı kurulan Bayat, 1958’de Çorum iline bağlı ilçe statüsüne kavuşmuştur. İlçe sınırları içinde bulunan Beydili, Dodurga, Salur, Kınık ve Büğdüz gibi köylerin adları da Oğuz boylarının adlandırmalarını taşır. Osmanlı döneminde Çorum Sancağı’na, daha sonra ise İskilip kazasına bağlı olarak yönetilen Bayat, Cumhuriyet döneminde idari yapısını koruyarak günümüzdeki sınırlarına ulaşmıştır.

Coğrafya ve İklim

Bayat ilçesi, Orta Karadeniz Bölgesi ile İç Anadolu Bölgesi arasındaki geçiş kuşağında yer alır. Yüzölçümü 770 km², ilçe merkezi rakımı ise 625 metredir. İlçenin kuzeyinde 2.013 metrelik Karatepe, omurgasını oluştururken; güneye doğru 45 km boyunca uzanan Bayat Çayı vadisi Kızılırmak’a bağlanır. Kuzey yamaçları ormanlık ve dağlık bir görünüme sahipken güney kısmı tepelerle kesintiye uğramış kırık, dalgalı araziler ile bozkır niteliğindedir.

İklim, kuzeyde Karadeniz, güneyde ise karasal iklim özellikleri arasında geçiş gösterir. Yaz ayları genellikle sıcak ve kurak; kışlar ise soğuk, yüksek kesimlerde kar yağışlı geçer. Yağışlar düzensiz olmakla birlikte en yoğun ilkbahar aylarında görülür. Çok yıllık veriler yıllık ortalama sıcaklığın 11 °C, ortalama yağış miktarının ise 350–435 mm aralığında seyrettiğini ortaya koyar. Dağlık kesim çam ve meşe ormanları; yer yer köknar toplulukları barındırırken ova ve kır alanları step bitki örtüsüyle kaplıdır.

Nüfus ve Demografi

Bayat ilçesinin toplam nüfusu 2007 yılı itibarıyla 27.032 kişi iken 2024 yılında 13.954 kişiye gerilemiş olup bu dönemde 2017–2018 ve 2022–2023 yıllarında sırasıyla 16 ve 432 kişilik sınırlı artışlar; diğer yıllarda ise değişen oranlarda azalışlar gözlenmiştir. 2024 verilerine göre erkek nüfus 6.765 kişi (%48,48), kadın nüfus 7.189 kişi (%51,52) düzeyindedir ve cinsiyetler arasındaki fark genellikle birkaç yüz kişi ölçeğinde kalmıştır. Yıllık nüfus değişimleri idari kayıt güncellemeleri ve göç hareketleri gibi çeşitli etkenlerle açıklanabilecek dalgalı bir seyir izlemiştir.

Ekonomi

Bayat ekonomisi, tarihsel olarak madencilik faaliyeti ve tarımsal üretim temelli işler üzerine şekillenmiştir. İlçenin kuzeyinde yer alan Derekutuğun köyü yakınlarındaki Kalkolitik Çağ’a tarihlenen bakır madeni kalıntıları, bölgenin binlerce yıllık madencilik geleneğine işaret eder. Cumhuriyet dönemiyle birlikte bu faaliyetler azalsa da madenciliğin tarihi izleri halen ekonomik hafızada yer tutar.

Günümüzde tarım ve hayvancılık öncelikli geçim kaynaklarıdır. İlçe genelinde makarna ve unluk buğday, arpa, nohut gibi hububat üretimi yaygınken küçükbaş ve büyükbaş hayvancılık da kırsal kesimin temel gelir unsurlarındandır. Orman ürünleri toplama, arıcılık ve kışlık erzak üretimi de geleneksel olarak sürdürülmektedir.

Bunun yanı sıra el sanatları, Bayat ekonomisine somut katkı sağlayan bir diğer bileşendir. İlçede geleneksel dokuma tezgâhlarında üretilen göynek, üçetek, entari, cepken ve iç çamaşırı gibi giysiler; kemer, kuşak, başörtüsü, takı ve çorap gibi aksesuar unsurları yerel pazarın yanı sıra Çorum ve çevre ilçe merkezlerine de pazarlanır. Kadife, saten ve el dokuma pamuklu kumaşlardan üretilen bu ürünler, hem günlük kıyafet hem de düğün ve bayram giysisi olarak talep görür.

Turizm, Kültür ve Mutfak

Bayat, doğal, tarihi ve kültürel değerleriyle farklı turizm türlerine imkân tanır. Doğa turizmi kapsamında Karatepe eteklerindeki Kunduzlu ve Kuşcaçimeni yaylaları ilk sırada yer alır. Bu yaylalarda zengin sarıçam, karaçam ve köknar toplulukları eşliğinde yaz aylarında kampçılık, foto safari ve yaylacılık faaliyetleri yapılır. İlçe merkezine 25 km, Çorum Merkez’e ise 100 km uzaklıktaki bu alanlar, ulaşımın kolaylaşmasıyla daha yaygın değerlendirilmeye başlamıştır.

Kültür turizmi açısından Bayat; Eski Tunç Çağı’na ait Derekutuğun maden galerileri, Hitit ve Roma dönemlerine tarihlenen Akkaya Höyük ve bölgede saptanan arkeolojik buluntularla zengin bir mirasa sahiptir. Ayrıca Osmanlı döneminden kalma çarşı içi bedesten, han ve cami külliyeleri ile tarihi hamam yapıları, ilçe merkezinin kentsel dokusunu oluşturur.

İnanç turizmi seçeneği de ilçede tescilli Emirbey (Eski) Camii, Çayköy ve Tepebayat camileri ile Hasan Çelebi Türbesi başta olmak üzere dokuz farklı türbeyi içerir. Bu yapılar, yerel sakinler kadar şehir dışından gelen ziyaretçilerin de ilgisini çeker.

Bayat mutfağı ise yöreye özgü Bayat Dolması başta olmak üzere etli pilavlar, çorba çeşitleri ve hamur işleriyle dikkat çeker. Bayat Dolması, yörede yetiştirilen biber, domates ve yöresel pirinçle hazırlanan, özel baharat ve iç et karışımıyla doldurulan dolmalardan biridir. Keşkek, tarhana çorbası ve yöresel hamur işleri de düğünlerde ve bayramlarda ilk tercih edilen yemekler arasında yer alır. Geleneksel usulle pişirilen bu yemekler, Bayat’ın hem kültürel belleğini hem de misafirperverlik anlayışını sofralara taşır.